«Οι πρωταγωνιστές είναι φτιαγμένοι από διαμάντια και λάσπες»

Συνέντευξη στα ΝΕΑ, 19.08.23 

Ο συγγραφέας μιλάει για το μυθιστόρημα «Η σκόνη του κόσμου όταν γκρεμίζεται», όπου μια ομάδα ανταρτών πασχίζει να φτάσει στον γενέθλιο τόπο σε μια αυτοκτονική κάθοδο

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ ΔΗΜΗΤΡΗ ΔΟΥΛΓΕΡΙΔΗ

«Όπως τα ζαγάρια στον ντορό, βάλαμε το κεφάλι κάτω και βαδίζαμε μεσοπλαγίς. Σταματάγαμε. Κρατάγαμε την ανάσα και αφουγκραζόμασταν να πιάσουμε τις φωνές του εχθρού που χτένιζε την περιοχή. Δεν ακουγόταν ψυχή. Κάπου κάπου γλιστροπατάγαμε. Τα τρόχαλα κύλαγαν στην κατηφοριά κι έπεφταν με πάταγο στα γκρέμουρα. Ο καπετάνιος γύριζε απότομα το κεφάλι σε μια σιωπηλή επίπληξη». Οι αντάρτες στο μυθιστόρημα του Μάκη Καραγιάννη «Η σκόνη του κόσμου όταν γκρεμίζεται» (εκδ. Μεταίχμιο) έχουν μονίμως το κεφάλι στη γη. Αφουγκράζονται τον θάνατο - πίσω από τις βουνοπλαγιές του Εμφυλίου - στη δική τους κάθοδο από τα ελληνοαλβανικά σύνορα προς το Τρίκορφο Αιτωλοακαρνανίας. Επειδή, όμως, είναι μυθιστορηματικοί χαρακτήρες, έχουν το προνόμιο που τους δίνει ο συγγραφέας: να ψυχανεμίζονται και τον μυστικό ήχο των πλησιαζόντων γεγονότων. Την ήττα του προσωπικού οράματος (αν υπήρξε εξ ολοκλήρου προσωπικό) και την προδοσία του συλλογικού. Όταν ο αγώνας μοιάζει αυτοκτονικός, καθώς ο κυβερνητικός στρατός έχει πιάσει όλα τα περάσματα, εκείνοι συνεχίζουν μια αποστολή χωρίς ελπίδα μόνο και μόνο για να βγάλουν αληθινό τον ιδεαλισμό του καπετάνιου τους, του δασκάλου Μάρκου Ζάβαλη. «Τρία χρόνια τώρα ανηφοριές, χαράδρες, φεγγάρια κι απάτητα βουνά, σκοτεινές πορείες, χωρίς ανάσα, ενέδρες και εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, φαντάροι και παρακρατικοί,  κάννες και μάτια με μίσος θανατερό,  σκοτωμένο αίμα, διαμελισμένα κορμιά, ιδρώτας και πονεμένα πόδια, βροχές και χιόνια, βρεγμένα κορμιά, πεινασμένες μέρες και νύχτες, δακρυσμένα μάτια στο σκοτάδι. Σκληροζωή. Σαν την ντουφεκιά του τέλους που παραμόνευε στα δολερά μονοπάτια».

Στο μυθιστόρημα κυριαρχούν η προφορικότητα και τα «ίδια τα λόγια» των ανταρτών. Κατά πόσο βασιστήκατε σε αυθεντικές διηγήσεις για τον Εμφύλιο;

Το μυθιστόρημα εκτυλίσσεται σε μια επινοημένη γεωγραφία της βορειοελλαδικής ενδοχώρας. Συνδυάζει το βίωμα και την Ιστορία,  ωστόσο, τη σκυτάλη κρατά η μυθοπλασία.  Αφετηρία του βιβλίου ήταν η σκοτεινή ιστορία των παιδικών μου χρόνων μιας ομάδας των ανταρτών, των τελευταίων του Εμφυλίου. Το κεφάλι του πρωταγωνιστή της ομάδας, όπως ο Μάρκος Ζάβαλης του μυθιστορήματος, κρεμασμένο με σχοινί αιωρούνταν στον θεόρατο πλάτανο στο παζάρι των Σερβίων. Αυτή η εικόνα της έσχατης ανθρώπινης βαρβαρότητας, με ένα πελώριο γιατί, έχει καρφωθεί στο μυαλό μου και ήταν το κίνητρο για να γράψω το μυθιστόρημα. Να γράψω για να καταλάβω. Διαθέτω εκ περιουσίας αυτές τις ιστορίες από τα μητρικά ακούσματα, όταν το ιδίωμα ήταν η ζώσα γλώσσα των ηρώων μου. Πάντως, η ιστορία ηχεί σε όλο το φάσμα της ελληνικής γλώσσας από το πιο λόγιο του αφηγητή έως τη λαϊκή γλώσσα των ηρώων, η οποία δε ριζώνει μόνο στην προφορά του ιδιώματος, μα κυρίως στις εύστοχες λέξεις που ονομάζει τα πράγματα.  

Χέρμαν Μέλβιλ - Κόρμακ Μακάρθυ: Δυο κορυφαίες στιγμές της αμερικανικής πεζογραφίας

 ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ τχ. 211-212

Μετά από δεκαέξι χρόνια  ο αμερικανός Κόρμακ Μακάρθι επανακάμπτει εκδοτικά με τον «Επιβάτη» και το «Stella Maris».  Περιμένουμε, επίσης, την καινούργια μετάφραση του επικού «Ματωμένου Μεσημβρινού» που δεν υπάρχει πια στα ράφια των βιβλιοπωλείων. Ο Χάρλοντ Μπλουμ αποκαλεί τον Κόρμακ Μακάρθι «τον πιο άξιο μαθητή του Μέλβιλ» και χαρακτηρίζει τον «Ματωμένο Μεσημβρινό»  ως το αυθεντικό αμερικανικό αποκαλυπτικό μυθιστόρημα και «καθολική τραγωδία του αίματος»[1]. Πρόκειται για την ιστορία μιας δολοφονικής ομάδας κυνηγών κεφαλών που προσλήφθηκαν από τις τοπικές αρχές με αποστολή την εξόντωση των Ινδιάνων στα σύνορα του Μεξικού. Ακουμπά σε αληθινά γεγονότα της συμμορίας του Τζον Τζόελ Γκλάντον που έδρασε στα 1849 και πληρώνονταν με το κομμάτι τα σκαλπ των Απάτσι.

Η μεγάλη τέχνη του Μακάρθι συνίσταται στο ότι κατόρθωσε να ανατρέψει τους κοινούς τόπους του αμερικανικού πολιτισμικού φαντασιακού αποδομώντας τον μύθο, όπως εκφράζεται από την πληθώρα των γουέστερν, για την κατάκτηση της Άγριας Δύσης. Η αφήγηση, όπως δείχνουν και οι τίτλοι των κεφαλαίων, μοιάζει με ημερολογιακή καταγραφή. Οι σφαγές και η τρομακτική βία κυριαρχούν σε όλες τις σελίδες του βιβλίου χωρίς τίποτε το ηρωικό. Κατά  τους New York Times είναι ίσως το πιο αιματηρό βιβλίο από την εποχή της Ιλιάδας. Η γλώσσα τα υφαίνει όλα αντιστικτικά με τον λυρισμό της φύσης, τους βιβλικούς τόνους και τις ψυχρές περιγραφές διαμορφώνοντας ένα υψηλό ύφος «τόσο πυκνό, λακωνικό και ακριβολόγο, που μπορεί να χαρακτηριστεί άφοβα ανεπανάληπτο» έγραψε ο Τζων Μπάνβιλ[2].

Ωστόσο, θα μπορούσε να είναι ένα ακόμα γουέστερν. Όπως μια απλή θαλασσινή περιπέτεια ήταν στην πρώτη του γραφή και  ο «Μόμπι Ντικ» του Χέρμαν Μέλβιλ.
Η κρίσιμη στιγμή για τη μετατροπή του «Ματωμένου Μεσημβρινού»  στο μυθιστόρημα  που γνωρίζουμε, ήταν η επινόηση του δικαστή Χόλντεν. Για τον «Μόμπι Ντικ» όταν ο χαρακτήρας του καπετάνιου Αχαάβ ποντίζεται στο τραγικό βάθος των ηρώων του Σαίξπηρ και μεταμορφώνεται.

Ιχνηλατώντας την ιδεολογική καταγωγή και τις ρίζες του εθνικολαϊκισμού

ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ, «Εθνικολαϊκισμός και νεωτερικότητα στην Ελλάδα», Εκδ. Επίκεντρο 2021, σ. 208,

“The Books’ Journal”,  τχ. 131

 O Ανδρέας Πανταζόπουλος, ο πιο εμβριθής μελετητής του εθνικολαϊκισμού στην Ελλάδα, επανέρχεται με το νέο του βιβλίο για να αναπλεύσει το φαινόμενο ερευνώντας τις διανοητικές και αξιακές του ρίζες. Στο ανά χείρας δοκίμιο αναζητώντας τις ιδεολογικές του προϋποθέσεις εντοπίζει τις απαρχές  του στο πολιτισμικό κίνημα του δημοτικισμού και στην λεγόμενη λογοτεχνική «γενιά του ’30». Ο Πανταζόπουλος επιχειρεί μια παράλληλη ανάγνωση βασικών κειμένων των Γ. Ψυχάρη, Κ. Παλαμά, Α. Παπαδιαμάντη, Π. Γιαννόπουλου, I. Δραγούμη, Γ. Θεοτοκά, Γ. Σεφέρη, Ο. Ελύτη και Γ. Ρίτσου οι οποίοι αναφέρονται στον «λαό» με ένα τρόπο που νοηματοδοτεί και σφραγίζει την πολιτισμική ταυτότητα του εικοστού αιώνα και βρίσκεται σε σύγκρουση με την νεωτερική του εκδοχή.
Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι το φαινόμενο ήταν οριζόντιο. Συντηρητικοί διανοούμενοι όπως  ο Π. Γιαννόπουλος και ο Ι. Δραγούμης, οι «νεοκαντιανοί» Κ. Τσάτσος, Π. Κανελλόπουλος, Ι. Θεοδωρακόπουλος αλλά και προοδευτικοί, κεντρώοι, δημοτικιστές, φιλελεύθεροι και κομμουνιστές, όπως ο Ψυχάρης, ο Παλαμάς, ο Σεφέρης, ο Θεοτοκάς, ο Ρίτσος αναπλαισίωσαν τις ψευδαισθήσεις του πολιτισμικού δημοτικισμού, την κουλτούρα της αυθεντικότητας, τη μεταφυσική του φωτός,  τη λατρεία του λαού, τον πολιτισμικό κοινοτισμό, ώστε με τη διαμεσολάβηση τους να γίνουν εντέλει κοινοί πολιτισμικοί τόποι και, υπερβαίνοντας τις πολιτικές διαιρέσεις, κυρίαρχη  ιδεολογία του εικοστού αιώνα.

1821: Η πένα και το καριοφίλι. Η αιώνια διελκυστίνδα για τη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας

 Πρακτικά Δ΄ Συμποσίου Λογοτεχνίας, 

Κοζάνη, 10 – 11 Σεπτεμβρίου 2021

Παρά τα όσα έχουν γραφτεί δυο αιώνες τώρα για την Ελληνική Επανάσταση, εξακολουθεί να παραμένει αντικείμενο επιστημονικών ερμηνειών και διαμαχών ή να περιβάλλεται από την αχλή του μύθου στο ευρύτερο κοινό. Πολλές φορές η ανάλυση στο μείζον γεγονός της νεώτερης Ιστορίας, που διαμόρφωσε καθοριστικά την νεοελληνική συνείδηση και ταυτότητα, επενδύεται με συναισθηματικά φορτία καθιστώντας πιο δύσκολη την προσέγγιση της αλήθειας.

Στην παραδοσιακή άποψη της εθνικής ιστοριογραφίας ήρθαν αργότερα να προστεθούν,  αν και ξεπερασμένες, μαρξογενείς προσεγγίσεις,  όπως του Κορδάτου, θέτοντας το δίλημμα αν η Επανάσταση είναι “εθνικοαπελευθερωτική” ή “ταξική.” Κρίσιμη  ιστοριογραφικά υπήρξε η συμβολή του Κ. Θ. Δημαρά τονίζοντας με εμβληματικό τρόπο τις σημαντικές αλλαγές στην ιδεολογία την πεντηκονταετία πριν τον αγώνα. Με ένα νέο ερμηνευτικό σχήμα ανέδειξε το φαινόμενο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού σύμφωνα με το οποίο βαθμιαία διαμορφώθηκε ένα στρώμα Ελλήνων εμπόρων και λογίων που ήρθε σε επαφή με τις ευρωπαϊκές φιλελεύθερες εθνικές ιδέες, και οδήγησε στην άνθηση της παιδείας και την εισαγωγή νέων ιδεών. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του νεοελληνικού Διαφωτισμού αποτέλεσαν η στροφή προς την ευρωπαϊκή νεωτερικότητα, η πίστη στον ορθό λόγο και την επιστήμη, η εκκοσμίκευση της γνώσης και η αποδέσμευση της σκέψης από τη θρησκευτική αυθεντία, η ενσωμάτωση του αρχαιοελληνικού παρελθόντος και η παράκαμψη του Βυζαντίου.

Αλεξάνδρα Μπακονίκα: Η ρητορική του πόθου και η δι-εκδίκηση της γυναικείας επιθυμίας

 Από το αφιέρωμα  του περιοδικού "Ένεκεν", τχ. 54, Δεκέμβρης 21

 Αν και η έκφραση του ερωτικού συναισθήματος είναι γνωστή από την αρχαία λυρική ποίηση, οι ποικίλες μορφές που παίρνει προσδιορίζονται κοινωνικά σε κάθε εποχή.  Ο Ντενί ντε Ρουζμόν, στο βιβλίο του «Ο
Έρως και η Δύση» , αναλύει το πάθος του έρωτα ως ιστορικό φαινόμενο που έχει μεσαιωνική καταγωγή. Η ρομαντική ιδεόπλαστη μορφή του έρωτα, είναι μια επινόηση που ανάγεται στη θρησκευτική ατμόσφαιρα της αίρεσης των Καθαρών του 12ου  αιώνα και των τροβαδούρων που λάτρεψαν μυστικά τη Γυναίκα, τη Μητέρα, την Παρθένα, με ένα ορισμένο τυπικό, με όρκους υπακοής και αιώνιας πίστης. Δεν είναι τυχαίο που η ευρωπαϊκή παράδοση έχει αναδείξει σε επίπεδο μύθων μια σειρά από μεγάλους έρωτες, όπως είναι ο «Τριστάνος και Ιζόλδη» ή ο «Ρωμαίος και Ιουλιέτα», που διατρέχουν το πάθος έως το έσχατο όριο του.

Οι απόηχοι αυτής της ρομαντικής παράδοσης επιβιώνουν και κυριαρχούν στην ελληνική ποίηση στον εικοστό αιώνα με λίγες εξαιρέσεις, όπως του Ανδρέα Εμπειρίκου ή του Ντίνου Χριστιανόπουλου -για να αναφέρω ενδεικτικά- όπου «ο ιδεαλισμός κατακερματίζεται από τις βάναυσες απαιτήσεις του κορμιού»  και εισάγεται η ρητορική της σεξουαλικής επιθυμίας απέναντι στον εξιδανικευμένο έρωτα της Δύσης. Και στις λίγες οι περιπτώσεις ποιητριών που θα μπορούσε να αποδοθεί ο τίτλος της «ερωτικής», όπως η Μαρία Πολυδούρη ή η Μάτση Χατζηλαζάρου, επικρατεί μια  ανάλογη ατμόσφαιρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην ανθολογία «Σύγχρονης ερωτικής ποίησης» του 1987 από τις εκδόσεις Καστανιώτη, σε επιμέλεια του περιοδικού «Λέξη», ανθολογούνται σαράντα δύο έλληνες ποιητές από τους οποίους μόνο πέντε είναι γυναίκες. Οι Κατερίνα Αγγελάκη – Ρουκ, Ρέα Γαλανάκη, Κική Δημουλά, Παυλίνα Παμπούδη, Αθηνά Παπαδάκη, όμως, δεν ξεφεύγουν απ’ αυτό το κλίμα. Σε αυτό τον κανόνα της γυναικείας ευαισθησίας και ποίησης η Αλεξάνδρα Μπακονίκα θα αντιτάξει μέσα από τις σελίδες της την εξύμνηση του ελεύθερου από συμβάσεις σωματικού έρωτα, εγκώμιου στη ζωή και στη θηλυκότητα. Δεν πρόκειται μόνον για ένα διαφορετικό ποιητικό ύφος, αλλά για έναν άλλο τρόπο σκέψης και βίωσης του γυναικείου έρωτα που εκφράζει το πνεύμα της καινούριας εποχής, που ακολούθησε τον Μάη το ’68 με τα κινήματα της γυναικείας απελευθέρωσης.  

Σύνοψη και υπέρβαση με τον αφηγηματικό τρόπο της μεταμυθοπλασίας

Ανδρέας Μήτσου, «Η παγίδα. Βίωμα και γραφή», Εκδ. Καστανιώτη, σελ. σ. 528, 2021,  Παρέμβαση τχ. 207-208

Ένα πρωτότυπο εγχείρημα, το οποίο συμπεριλαμβάνει σε ένα σώμα παλαιότερα διηγήματα και μυθιστορήματα μαζί με έναν γενικότερο αναστοχασμό για την τέχνη, αποτελεί η «Παγίδα», το τελευταίο βιβλίο του Ανδρέα Μήτσου.
Οι δύο κόσμοι της γραφής και του συγγραφέα, τα λογοτεχνικά κείμενά του και η ζωή με  τα πραγματικά βιώματα που αποτέλεσαν την πρώτη τους ύλη, τα οποία μέχρι τώρα αντιμετωπίζονταν ως ξένα πεδία μεταξύ τους, συνυπάρχουν σε ένα ενιαίο σύμπαν. Τα κείμενα και η ερμηνεία τους, το παιχνίδι της γραφής, η βάσανος του συγγραφέα φωτίζονται αντικριστά και συνυπάρχουν σε ένα φιλόδοξο μυθιστόρημα μεταμυθοπλασίας, όπου η λογοτεχνία αναζητά  τα όριά της και αναζητά καινούργιο τρόπο να μιλήσει.
 Στην ελληνική λογοτεχνία υπάρχουν αρκετά μυθιστορήματα με στοιχεία μεταμοντερνισμού -όπως η αυτοαναφορικότητα, η αμφισβήτηση του γνωστικού υποκειμένου, η αντίληψη ότι η αφήγηση είναι μια κατασκευή, το παιχνίδι των μορφών και η μίξη των ειδών,  η κατάργηση της διάκρισης υψηλού και χαμηλού, οι αντικατοπτρισμοί και οι προσομοιώσεις-, τα οποία συνυπάρχουν με άλλα  χαρακτηριστικά, χωρίς όμως να δίνουν τη σφραγίδα τους στο έργο.

Ένα, εκατό, διακόσια περιοδικά εκδοτικά πάθη

 ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ, τχ. 200

 Τι σημαίνει άραγε το διακόσια; Το απόλυτο αριθμητικό που απλώς έπεται του εκατόν ενενήντα εννέα; Οι δυο εκατοντάδες;Οι αθώοι των μαθηματικών προβληματισμών προσπερνούν τέτοια ερωτήματα. Αλλά ο διάσημος φιλόσοφος και μαθηματικός, Μπέρτραντ Ράσσελ, -τη ζωή του οποίου, όπως έγραψε στην αυτοβιογραφία του, κυβερνούσε η λαχτάρα για τις γυναίκες,  το πάθος για τη γνώση και η συμπόνια για τα δεινά της ανθρωπότητας -αφιέρωσε τριακόσιες εξήντα σελίδες από το μνημειώδες «Principia Mathematica» για να αποδείξει ότι 1+1= 2 και είναι αμφίβολο αν τα κατάφερε. Ο Μπέρτραντ Ράσσελ, προσπαθούσε με τη φιλοσοφία του να αποκρυπτογραφήσει την πυθαγόρεια σφραγίδα στην εξέλιξη του κόσμου. Εμείς, όμως, σκύβοντας στον εκδοτικό περιοδικό λογοτεχνικό μικρόκοσμο πώς μπορούμε να αντιληφθούμε τα δικά μας «διακόσια που μας ετέθησαν προγραμματικά ως άσκηση και υπόθεση εργασίας. Εν αρχή ην η μονάδα. Τι είναι ένα τεύχος της Παρέμβασης; Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε το διακόσια αν δεν την ορίσουμε. Τη γνωρίζω καλά γιατί πέρασαν, και  από τα  χέρια μου, οι εκατό περίπου πρώτες. Όπως έγραφα στο επετειακό εκατοστό τεύχος της Παρέμβασης «τι κρίμα ενώ ξεκίνησα να γίνω ποιητής, κατέληξα στο τέλος σελιδοποιητής». Σελιδοποιητής, ετικετοποιητής, διπλωτής, ταχυδρομητής και όλες αυτές τι ιδιότητες που συνεπάγεται αυτή η εορταστική χειρωναξία και η σωματική δαπάνη της αχθοφορίας της έντυπης χαρτομάζας.

Οι εκδοτικές περιπέτειες του περιοδικού «Παρέμβαση». Οι εποχές και ο βιωμένος χρόνος

Αν θέλαμε να κάνουμε μια συνοπτική περιοδολόγηση των λογοτεχνικών περιοδικών, νομίζω ότι θα έπρεπε να διακρίνoυμε  τρεις μεγάλες εποχές: τη «μαχητική» για τα περιοδικά μέχρι τη δεκαετία του ’70, τα οποία είχαν μια συγκροτημένη αισθητική ή ιδεολογική κατεύθυνση, όπως η
Διαγώνιος του Χριστιανόπουλου με τον αδιαπραγμάτευτο ρεαλισμό ως αισθητική αντίληψη, ή την Επιθεώρηση Τέχνης και την Κριτική του Αναγνωστάκη με την ιδεολογία της αριστεράς. Την «εποχή της λογοτεχνικής ανεξιθρησκίας» από τη δεκαετία του ’70 και εντεύθεν στην οποία δεν είχαν ευδιάκριτη αισθητική και ιδεολογική γραμμή

πλεύσης, αλλά την ποιότητα του διευθυντή ή της ομάδας που τα εξέδιδε όπως το Εντευκτήριο,  το Δέντρο, η Λέξη, ο Πόρφυρας, η  Παρέμβαση για να αναφέρω ενδεικτικά. Τη «διαδικτυακή εποχή» όπου τα παραδοσιακά, με την ημερομηνία λήξης εγγεγραμμένη στη μελλοντική πράξη της συνταξιοδότησης του διευθυντού τους, αγωνίζονται με άνισους όρους σε έναν αγώνα επιβίωσης με τα ηλεκτρονικά σούπερ μάρκετ των δεκάδων χιλιάδων αναγνωστών της καθημερινής  και άμεσης ενημέρωσης.

Δαμάζοντας τα κείμενα

Η ποιητική και οι ωδίνες ενός μυθιστορήματος.

Εισήγηση στο «Γ΄ Συμπόσιο Λογοτεχνίας» του περιοδικού Παρέμβαση, 23-25 Νοεμβρίου 2018, Κοζάνη

Παρά το γεγονός ότι η δημιουργική γραφή τα τελευταία χρόνια έγινε το σκοτεινό αντικείμενο του πόθου χιλιάδων αναγνωστών και επίδοξων συγγραφέων ώστε να διδάσκεται από εργαστήρια δημιουργικής γραφής, εργαστήρια ποίησης, εργαστήρια έμπνευσης, από πανεπιστήμια, εκδοτικούς οίκους, συγγραφείς και ελεύθερους σκοπευτές, ωστόσο, είναι λίγες οι φορές που κάποιος συγγραφέας μας μιλά γι’ αυτό που αποκαλείται η «κουζίνα» του. Η, εκ των υστέρων, ξενάγηση στα  μεγάλα μυστικά της γραφής παραμένει στο ημίφως της λογοτεχνίας. Παλαιότερα αρκετοί συγγραφείς, όπως ο Σεφέρης, κρατούσαν συστηματικά «Ημερολόγια» όπου μαζί με την εν τη γενέσει καταγραφή της τέχνης τους, έχτιζαν, με δήθεν αδιάφορο ύφος, την προσωπική τους μυθολογία κάνοντας σινιάλα στην υστεροφημία τους.

Έτσι, μερικές φορές χρειάζεται η αφορμή. Προσκεκλημένος, λοιπόν,  από τη Λέσχη Ανάγνωσης του  Συλλόγου Αποφοίτων της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ  «ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ» και μετά από μια ωραία βραδιά, όπου συζητήσαμε την «Πόλη χωρίς Θεούς», μου ζητήθηκε να καταθέσω στη στήλη με τον τίτλο «Γενική υποκειμενική» τις απόψεις μου, σχετικά  με τη γραφή του μυθιστορήματος, αυτό που συνοπτικά αποκαλείται «το εργαστήρι του συγγραφέα».

Στοχαστές για τον 21ο αιώνα. Η διαρκής γοητεία του Καστοριάδη

 Βήμα, 22.08.2020

Κάθε τόσο ένας στοχαστής διατείνεται ότι κατέχει το κλειδί. Έναν απλανή οδηγό της αλήθειας παντός καιρού. Όµως οι υποσχέσεις του αποδεικνύονται απατηλές. Η θεωρία του λάµπει για κάποια χρόνια στο στερέωµα για να ξεθωριάσει. Πρόκειται για έναν μικρό δαρβινισμό και για απόδοση δικαιοσύνης από τον χρόνο. Επιβιώνουν όσοι με το έργο τους συνομιλούν με το σήμερα. Με αφορμή το τελευταίο μου βιβλίο, το «Μικρό και αλαζονικό έθνος», επανεκτίμησα τον Κορνήλιο Καστοριάδη, έναν από τους σημαντικότερους στοχαστές του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα και καθολικού διανοητή, που είχε τη δύναμη να αντιπαρατεθεί με όλους του «αγίους» της νιότης μας.

Είναι δύσκολο να συνοψίσει κανείς το τεράστιο και πολυσχιδές καστοριαδικό έργο. Ακόμη και τη «Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας» ή την τρίτομη «Ελληνική ιδιαιτερότητα». Με την πάροδο του χρόνου η πρόσληψή του διαφοροποιείται ανάλογα με τις ανάγκες της εποχής. Ο αρχικά γνωστός φιλόσοφος του προτάγματος της αυτονομίας και κριτής της «Γραφειοκρατικής κοινωνίας», μέσα από το περιοδικό «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα», έδωσε τη θέση του σε άλλες γόνιμες πλευρές της σκέψης του. Συνέβαλε, έτσι, στην πολιτική και πνευματική μας ενηλικίωση με την αρχαιοελληνική σύλληψη του κόσμου, τον ρόλο της αθηναϊκής δημοκρατίας, την αυτοθέσμιση της κοινωνίας, αλλά και με την έννοια της ύβρεως και του αυτοπεριορισμού της δημοκρατίας. Ανέδειξε στη φιλοσοφία την οντολογία του φαντασιακού ως κρίσιμου παράγοντα για την αναδημιουργία, την ανέλιξη των κοινωνιών και του υποκειμένου.

Στοχαστική ποίηση

Π. ΣΩΤΗΡΙΟΥ, «Ωσάν ποιήματα, η συνέχεια», Εκδ. Γράφημα, 2019,  σ. 85
Αυγή, 2.8.2020

Το ανά χείρας βιβλίο είναι η τρίτη ποιητική έκδοση του Π. Σωτηρίου που αποτελεί τη λογοτεχνική περσόνα του Παναγιώτη Σ. Πίστα(1939), φιλόλογου, ποιητή και δοκιμιογράφου που θήτευσε επί δεκαετίες ως δάσκαλος στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ.  Ενός από τα ιστορικά πρόσωπα της πνευματικής Θεσσαλονίκης με πολυσχιδή δράση, το έργο του οποίου εκτείνεται από τις κριτικές του  θεάτρου  και του κινηματογράφου για τον Μπέργκμαν και τον Τζέημς Μποντ μέχρι την εξαιρετική μελέτη για τον  Ρήγα Βελεστινλή και το  Σχολείον των ντελικάτων εραστών.

Έχουν προηγηθεί  η συλλογική έκδοση Ιδίοις αναλώμασιν ( 1985) και το Ωσάν ποιήματα (1989) από τις εκδόσεις Χειρόγραφα. Αν και πρωτοεμφανίστηκε το 1982 με δημοσιεύσεις στα περιοδικά Διαγώνιος και Σημειώσεις ανήκει στους οψιμογενείς της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς.

Το θέατρο της ζωής

ΑΝΔΡΕΑΣ ΜΗΤΣΟΥ,  «Η Αστυνόμος»,  εκδ. Καστανιώτη, 2019, σ. 237. 

Παρά την αστυνομική τους πλοκή, όπως συμβαίνει με αρκετά βιβλία του Ανδρέα Μήτσου  -Ο σκύλος της Μαρί, Γκαλίνα, Η Αλεξάνδρα-, πρόκειται για μυθιστορήματα με  υπαρξιακό και φιλοσοφικό στοχασμό  που υποδύονται τα αστυνομικά. Το έγκλημα  και η εξιχνίασή του  είναι το πρόσχημα. Το γοητευτικό δόλωμα για να αποπλανήσει τον αναγνώστη και να τον παρασύρει σε κρυφά μονοπάτια.   Να στοχαστεί πάνω στο μυστήριο του έρωτα, που περνά ως οδοστρωτήρας, και αφήνει του ήρωες γυμνούς από αυταπάτες μπροστά στη ζωή και  την απώλεια των πραγμάτων. Η ίντριγκα, που υπάρχει κυρίως στα μυθιστορήματα, είναι το αντίστοιχο με τις αφηγηματικές τεχνικές ενός αποκλίνοντος ρεαλισμού, που χωρίς να εγκαταλείπει τη λογική ερωτοτροπεί περίτεχνα με το ανοίκειο, το παράταιρο, το υπερβατικό και χρησιμοποιείται στα διηγήματα

Από την αριστοκρατία στη μαζική δημοκρατία της κριτικής

 Ανθολογία της νεοελληνικής λογοτεχνικής κριτικής 

ανθολόγηση: Γιώργος Αράγης, εκδ.  Σοκόλη, 2019, σελ. 944   

 The Books' Journal, τχ. 103, Νοέμβριος 2019

 Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια συνεχής αναδιαμόρφωση του πεδίου της λογοτεχνικής κριτικής όπως τη γνωρίσαμε μεταπολεμικά. Τα ηλεκτρονικά περιοδικά, το facebook,  τα βιβλιόφιλα ιστολόγια που αναδύθηκαν σταδιακά διεκδικούν τον δικό τους δημόσιο λόγο. Δημιουργούνται συγγραφικές  και αναγνωστικές κοινότητες που έχουν τα δικά τους κριτήρια, αυτοθαυμάζονται και αυτοαναπαράγονται. Διαμορφώνεται ένα ψηφιακό τοπίο όπου απαντώνται ενδιαφέρουσες κριτικές, αλλά κυριαρχεί ένας λόγος χωρίς θεωρητικές αξιώσεις, που αγνοεί την παράδοση, πολλές φορές με ύφος ενοχλητικό και δυσανάλογα απαξιωτικό για τα επιχειρήματα τα οποία καταθέτει. Διολισθαίνουμε αθόρυβα από την αριστοκρατία της κριτικής, της εποχής των εφημερίδων με έναν ευάριθμο πυρήνα δόκιμων κριτικών, στη νεόκοπη μαζική δημοκρατία της κριτικής του διαδικτύου ώστε να μας κατακλύζει ο κριτικός πληθωρισμός, δίνοντας εν δυνάμει βήμα στον καθένα για να κερδίσει τη φήμη και την αθανασία της στιγμής. 
Πρόκειται για λογοτεχνικό και κοινωνικό φαινόμενο παρόμοιο με όσα συμβαίνουν στην πολιτική. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υποκαθιστούν τον τύπο και δημιουργούν έναν πληροφοριακό θόρυβο που σκεπάζει και πνίγει τις ώριμες φωνές.Θα λέγαμε ότι πρόκειται για την ανάδυση του ατομικισμού και του πνεύματος του laissez-faire της νεωτερικότητας στον χώρο της κριτικής. Η ιδέα της ελευθερίας της γνώμης αποκτά σάρκα και οστά με την κριτική στο προσωπικό ιστολόγιο ή το πάτημα ενός like, μαζί με  τη ματαιοδοξία του τυπωμένου ονόματος, τη χαρά της συνομιλίας, ως ίσος προς ίσον, με τα «μεγάλα» ονόματα, την ηδονή της κατεδάφισής τους ανάλογη με αυτή των μπαχαλάκηδων με τις σπασμένες βιτρίνες. Γι’ αυτό και οι διάλογοι στο fb αστραπιαία γυρίζουν σε ad hominem επιχειρήματα: «Και ποια είναι η Σώτη Τριανταφύλλου;», «Ποια είναι η Καρυστιάνη;». 

Ποίηση την εποχή της κρίσης. Η «απομάγευση» του κόσμου και η επανάκαμψη του κοινωνικού βλέμματος

                                            www.bookpress.gr 5.11.2017
Μετά τη στροφή του αιώνα και ειδικότερα όσο σωρεύονται τα χρόνια της κρίσης, πληθαίνουν οι ενδείξεις για την  εκκόλαψη μιας γραμματολογικά αχαρτογράφητης νέας ποιητικής ευαισθησίας. Το ερώτημα για την ύπαρξή της θέτουν επιτακτικά, μεταξύ των άλλων,  οι τρεις δίγλωσσες αγγλόφωνες ανθολογίες που κυκλοφόρησαν τα δυο τελευταία χρόνια στο όνομα της κρίσης και στις οποίες θα αναφερθώ παρακάτω. Η θορυβώδης υποδοχή τους στην Ελλάδα και το εξωτερικό από τον Terry Eagleton μέχρι τον Edmund Kelly μας υποχρεώνει να θέσουμε μερικά ενδιαφέροντα ερωτήματα για τη νεώτερη ποίηση των αρχών του 21^ου αιώνα.

Μετά, λοιπόν, την ποίηση των δεκαετιών του ’80 και του ’90, της αποκληθείσης και «γενιάς του ιδιωτικού οράματος», ποια είναι η σχέση της σύγχρονης ποίησης με τον κοινωνικό χώρο; Μπορούμε, άραγε,  να προσδιορίσουμε μια ευδιάκριτη τάση με κοινωνική κατεύθυνση που σχολιάζει τα σύγχρονα προβλήματα; Κι αν ναι με ποιους όρους και σε τι διαφέρει από την ποίηση της πολιτικής και κοινωνικής ηθικής των προηγούμενων δεκαετιών; Ακόμη περισσότερο, υπάρχει μια πολιτική συνείδηση των νεώτερων ποιητών η οποία φιλοδοξεί να παρέμβει κοινωνικά και να αλλάξει τον κόσμο ή περιορίζεται στην καταγραφή και τον σχολιασμό;

Παρά τα διάσπαρτα δείγματα που προηγήθηκαν θα έλεγα ότι μια τέτοια στιγμή κρυστάλλωσης της κοινωνικότητας, όπου γίνεται έκδηλη η κοινωνική ανησυχία της ποίησης είναι οι αντιδράσεις στο οριακό γεγονός της δολοφονίας του Αλέξη Γρηγορόπουλου, όπως καταγράφηκαν στην πρωτοβουλία του ηλεκτρονικού περιοδικού «e-poema», με τη συγκέντρωση  ποιημάτων 28 Ελλήνων ποιητών και τη προγραμματική δήλωση της  συντακτικής ομάδας με τον φλογερό τίτλο «Με όπλο τους στίχους».

Η σοσιαλδημοκρατία και οι προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

Το πρωτείο της δημοκρατίας

Εκδ. Αλεξάνδρεια, 2019, σ. 348                                                        "Το Βήμα"/ "Βιβλία", 1.9.2019

 Το μόνο που δεν θα βρει κανείς σήμερα στα πολιτικά κόμματα είναι η σκέψη βάθους, πέρα από πολιτικολογίες διαχείρισης της τρέχουσας επικαιρότητας.  Βεβαίως, τα κόμματα, εκτός από το ΚΚΕ, είναι πια οργανισμοί πολιτικής και όχι ιδεολογικής ενότητας. Την εποχή της παγκοσμιοποίησης, ωστόσο, υπάρχει ένα δραματικό έλλειμμα πολιτικού αναστοχασμού το οποίο διακρίνεται σε μια αριστερά που αποκαθιστά τον Στάλιν ή λατρεύει τον Τσάβες, στο ΠΑΣΟΚ που δεκαετίες πολιτεύεται  με τον αντιδεξιό λόγο και στη συντηρητική παράταξη η οποία ποτέ δεν ενστερνίστηκε τον φιλελευθερισμό, όπως συμβαίνει αντίστοιχα στην Ευρώπη.

Έτσι, το δοκίμιο του Γιώργου Σιακαντάρη έρχεται να θέσει γόνιμα ερωτήματα σε ένα ρηχό πολιτικό τοπίο. Βασική θέση του βιβλίου είναι ότι η σοσιαλδημοκρατία, αν και ξεκίνησε με τη σημαία της κοινωνικής δικαιοσύνης, στη μεγάλη πορεία από τον Bernstein και τον  Jaures μέχρι το γερμανικό Μπαντ Γκόντεσμπεργκ, άφησε πίσω της τον σχεδιασμό και το βάρος της οικονομίας και ανέδειξε το πρωτείο της πολιτικής.  Ότι η κοινωνική δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρξει, αν απουσιάζει η πολιτική δημοκρατία.

Είναι ενδιαφέρον ότι ο συγγραφέας επιστρέφει στο παρελθόν και, όπως οι λογοτέχνες επιλέγουν τους προγόνους τους, ο Σιακαντάρης αναζητά τις ρίζες της σοσιαλδημοκρατίας στην παράδοση Διαφωτισμού. Είναι μια επιστροφή  ιδιαίτερα χρήσιμη και παιδαγωγική για έναν ελληνικό συντηρητισμό χωρίς φιλελευθερισμό και μια αριστερά χωρίς αναφορές στον Διαφωτισμό. Συνέπεια μιας αβαθούς ελληνικής νεωτερικότητας η οποία περιορίστηκε στην κοινωνική επιφάνεια των θεσμών και με βασικό χαρακτηριστικό την ατελή συγκρότηση της αυτόνομης ατομικότητας, αφού η εθνική ιδεολογία τους τελευταίους αιώνες, κατά το μάλλον ή ήττον, έμεινε αγκιστρωμένη στον εθνορομαντισμό και τη λατρεία της παράδοσης.

Η Εβραϊκή Κοινότητα της Θεσσαλονίκης και οι σιωπές

Λέων Ναρ, «Ξανά στη Σαλονίκη,  

Η μετέωρη επιστροφή των Ελλήνων Εβραίων 

στον γενέθλιο τόπο (1945-1946)», εκδ. Πόλις, 2018                                   "Η Αυγή", 5.5.2019

Από την εποχή του «In Memoriam. Αφιέρωμα εις την μνήμην των Ισραηλιτών θυμάτων του ναζισμού εν Ελλάδι» (1974) κατά την οποία ήταν ελάχιστες οι προφορικές και γραπτές μαρτυρίες ή τα λογοτεχνικά κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, ώστε η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου να παρατηρεί ότι «η Θεσσαλονίκη αρνιόταν να γίνει τόπος μνήμης», μέχρι σήμερα, κύλησε πολύ νερό κάτω από τις γέφυρες της ιστοριογραφίας και της λογοτεχνίας. Έτσι, σήμερα πυκνώνουν οι σχετικές μελέτες και συγκεντρώνεται μια πλούσια βιβλιογραφία για την προσέγγιση της ιστορικής αλήθειας.

Τελευταίο δείγμα αποτελεί το «Ξανά στη Σαλονίκη, Η μετέωρη επιστροφή των Ελλήνων Εβραίων στον γενέθλιο τόπο (1945-1946)» του Λέων  Ναρ που κυκλοφόρησε πρόσφατα. Το βιβλίο έρχεται να προστεθεί στις υπόλοιπες μελέτες του συγγραφέα για τη Θεσσαλονίκη και την εβραϊκή κοινότητα. Η έρευνά του εστιάζεται στα δυο κρίσιμα χρόνια της επιστροφής των επιζώντων από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο φακός στρέφεται περισσότερο στις συνθήκες που συνάντησαν στην πόλη, στο ζήτημα της λεηλασίας των εβραϊκών περιουσιών, στην ολοκληρωτική καταστροφή και λεηλασία του εβραϊκού νεκροταφείου με τα 400.000 μνήματα για να κτιστεί η πανεπιστημιούπολη. Ο συγγραφέας χρησιμοποιώντας πρωτότυπο υλικό από το αρχείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης και του «Ισραηλιτικού Βήματος» αφιερώνει πολλές σελίδες για να φωτίσει τον αγώνα όσων επέστρεψαν για τη διεκδίκηση των περιουσιών τους από τους «μεσεγγυούχους»  και τον σκοτεινό ρόλο της Υπηρεσίας Διαχείρισης Ισραηλιτικών Περιουσιών (ΥΔΙΠ), που κατέσχεσε τα περιουσιακά τους στοιχεία.

Από τον ρεαλισμό στον υπαρξιακό ρεαλισμό

ΤΑΣΟΣ ΚΑΛΟΥΤΣΑΣ, Υπό το κράτος του τρόμου,  
εκδόσεις Μεταίχμιο, σελ. 256    

                                                                 "Η Αυγή", 30.9.2018

«Γιατί ο Πάνος ήταν φανερό πως είχε βρει τον τρόπο να μιλήσει σε όλους περιγράφοντας τη δική του φρίκη, παλεύοντας μέσα σ’ ένα θωρακισμένο δωμάτιο τον δικό του τρόμο» λέει ο αφηγητής στην τελευταία ιστορία και συνοψίζει την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της νέας συλλογής διηγημάτων του Τάσου Καλούτσα «Υπό το κράτος του τρόμου». Από το «Κελεπούρι» του 1986 μέχρι την ανά χείρας έκτη συλλογή διηγημάτων ο Καλούτσας καταγράφει την εποποιία της καθημερινότητας των απλών ανθρώπων. Με ένα χαμηλόφωνο αφηγηματικό ιδίωμα και ήρωες χωρίς μεγάλα πάθη ψηλαφεί με τα μικρά στιγμιότυπα την ανθρώπινη μοίρα. 

Ο τίτλος του βιβλίου φωτίζει όλα τα διηγήματα. Παρόλο που έχουν διαφορετικά θέματα, είναι επεξεργασμένα έτσι ώστε να ενοποιούνται. Ο θάνατος στις διαφορετικές του εκδοχές, άλλοτε σε πρώτο πλάνο κι άλλοτε στο φόντο, είναι η κυρίαρχη θεματική της συλλογής. Αν και υπήρχαν δείγματα από παλαιότερες συλλογές, όπως «Με το λεωφορείο» στο «Καινούριο αμάξι», από την «Ωραιότερη μέρα της» αρχίζει να διαγράφεται ευδιάκριτα μια νέα θεματική με έντονο κοινωνικό περιεχόμενο. Εκτός από το πλέγμα των οικογενειακών και ερωτικών σχέσεων, εισβάλλει στην καθημερινότητα από τις ρωγμές της αφήγησης η απειλητική πραγματικότητα της παγκοσμιοποιημένης εποχής. Ωστόσο, η οικονομική κρίση, οι πόλεμοι είναι η αφορμή όχι για κοινωνική κριτική, αλλά για να θέσει συνειδησιακά προβλήματα στους ήρωες. 

Η κριτική υπό το φως της θεωρίας

Άννα Κουστινούδη, Καλειδοσκοπικός σελιδοδείκτης. 
Δεκαπέντε κριτικές αναλύσεις κειμένων, 
Γαβριηλίδης, Αθήνα 2016, σελ. 128.

Η κριτική βιβλίων, όπως η ανά χείρας έκδοση, είναι πάντα μια πρόκληση, αφού εκ των πραγμάτων υποχρεώνει ουσιαστικά σε μια κριτική της κριτικής. Εγείρει ερωτήματα για τον ρόλο της, σε αναγκάζει, για μια ακόμη φορά, να έρθεις αντιμέτωπος με τις καταστατικές της συντεταγμένες, να δοκιμάσεις νέες απαντήσεις, γιατί όπως συνοπτικά το έθεσε ο Thibaudet «δεν υπάρχει κριτική δίχως κριτική της κριτικής».

Η Άννα Κουστινούδη στο κείμενο που παραθέτει στο οπισθόφυλλο, και το οποίο επέχει θέση προγραμματικών δηλώσεων, ορίζει το πεδίο στο οποίο κινείται, προσπαθεί να ανιχνεύσει και να προσδιορίσει τις σχέσεις του υποκειμένου με τον λόγο, την αφήγηση, τον γλωσσικό κώδικα και τη λογοτεχνία. Καταθέτει επιγραμματικά τη δική της θεωρία για τον ρόλο της κριτικής ως εμπρόθετης παρανάγνωσης, όπως διαμορφώθηκε από την εν σώματι και πνεύματι θητεία της στο Αγγλοαμερικανικό πεδίο των ανθρωπιστικών σπουδών.

Το σώμα των κειμένων αναφέρεται σε 6 ποιητικές συλλογές και 9 πεζογραφήματα, εκ των οποίων 3 μυθιστορήματα, 5 συλλογές διηγημάτων και την ερωτική επιστολογραφία του James Joyce. Τα δεκαπέντε κείμενα, εκτός από βιβλιοκρισίες, συγκροτούν ένα σώμα που δηλώνει ατύπως έναν συγκεκριμένο τρόπο προσέγγισης των κειμένων. Ένα modus operandi στην άσκηση του κριτικού λόγου που διακρίνεται κυρίως για τη θεμελίωση επιχειρημάτων, χωρίς θεαματικά εγκώμια ή εμπαθείς ετυμηγορίες.

Εκείνο, όμως, που κατά την άποψή μου, συνιστά το χαρακτηριστικό γνώρισμα της κριτικής που υπηρετεί η Κουστινούδη και την ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους, είναι ότι σχεδόν σε όλα τα κείμενά συνδυάζει την προσωπική της άποψη με τη γνώση και τη συνδρομή της θεωρίας.