Κυριακή 8 Ιανουαρίου 2023

Χέρμαν Μέλβιλ - Κόρμακ Μακάρθυ: Δυο κορυφαίες στιγμές της αμερικανικής πεζογραφίας

 
ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ τχ. 211-212
Μετά από δεκαέξι χρόνια  ο αμερικανός Κόρμακ Μακάρθι επανακάμπτει εκδοτικά με τον «Επιβάτη» και το «Stella Maris».  Περιμένουμε, επίσης, την καινούργια μετάφραση του επικού «Ματωμένου Μεσημβρινού» που δεν υπάρχει πια στα ράφια των βιβλιοπωλείων. Ο Χάρλοντ Μπλουμ αποκαλεί τον Κόρμακ Μακάρθι «τον πιο άξιο μαθητή του Μέλβιλ» και χαρακτηρίζει τον «Ματωμένο Μεσημβρινό»  ως το αυθεντικό αμερικανικό αποκαλυπτικό μυθιστόρημα και «καθολική τραγωδία του αίματος»[1]. Πρόκειται για την ιστορία μιας δολοφονικής ομάδας κυνηγών κεφαλών που προσλήφθηκαν από τις τοπικές αρχές με αποστολή την εξόντωση των Ινδιάνων στα σύνορα του Μεξικού. Ακουμπά σε αληθινά γεγονότα της συμμορίας του Τζον Τζόελ Γκλάντον που έδρασε στα 1849 και πληρώνονταν με το κομμάτι τα σκαλπ των Απάτσι.

Η μεγάλη τέχνη του Μακάρθι συνίσταται στο ότι κατόρθωσε να ανατρέψει τους κοινούς τόπους του αμερικανικού πολιτισμικού φαντασιακού αποδομώντας τον μύθο, όπως εκφράζεται από την πληθώρα των γουέστερν, για την κατάκτηση της Άγριας Δύσης. Η αφήγηση, όπως δείχνουν και οι τίτλοι των κεφαλαίων, μοιάζει με ημερολογιακή καταγραφή. Οι σφαγές και η τρομακτική βία κυριαρχούν σε όλες τις σελίδες του βιβλίου χωρίς τίποτε το ηρωικό. Κατά  τους New York Times είναι ίσως το πιο αιματηρό βιβλίο από την εποχή της Ιλιάδας. Η γλώσσα τα υφαίνει όλα αντιστικτικά με τον λυρισμό της φύσης, τους βιβλικούς τόνους και τις ψυχρές περιγραφές διαμορφώνοντας ένα υψηλό ύφος «τόσο πυκνό, λακωνικό και ακριβολόγο, που μπορεί να χαρακτηριστεί άφοβα ανεπανάληπτο» έγραψε ο Τζων Μπάνβιλ[2].

Ωστόσο, θα μπορούσε να είναι ένα ακόμα γουέστερν. Όπως μια απλή θαλασσινή περιπέτεια ήταν στην πρώτη του γραφή και  ο «Μόμπι Ντικ» του Χέρμαν Μέλβιλ.
Η κρίσιμη στιγμή για τη μετατροπή του «Ματωμένου Μεσημβρινού»  στο μυθιστόρημα  που γνωρίζουμε, ήταν η επινόηση του δικαστή Χόλντεν. Για τον «Μόμπι Ντικ» όταν ο χαρακτήρας του καπετάνιου Αχαάβ ποντίζεται στο τραγικό βάθος των ηρώων του Σαίξπηρ και μεταμορφώνεται.

Ο Noah Shannon, ο οποίος διάβασε το αρχείο του Μακάρθυ που αγόρασε το Πανεπιστήμιο του Τέξας, γράφει πως τα προσχέδια στα μέσα της δεκαετίας του ’70 μοιάζουν με παπαγαλίες του Charles Portis. Αλλά στα τέλη της δεκαετίας χτίζει τον χαρακτήρα του δικαστή βασισμένο σε ένα ιστορικό πρόσωπο από  το βιβλίο του Samuel Chamberlain «Η εξομολόγησή μου: Τα απομνημονεύματα ενός απατεώνα», μια αυτοβιογραφική αφήγηση της συμμορίας του Γκλάντον, «και η φωνή του μυθιστορήματος βάθυνε, χτυπώντας εκείνες τις φοβερές βιβλικές οκτάβες για τις οποίες είναι τόσο διάσημος τώρα ο Μακάρθυ»[3].  Ο δικαστής Χόλντεν, η εμβληματική φυσιογνωμία του μυθιστορήματος, μορφωμένος και πολυπράγμων -όπως η αντίστοιχη ντελικάτη μυθική φιγούρα του Κουρτς από την «Καρδιά του Σκότους»- γίνεται πια ο θεωρητικός της βίας και του αιώνιου πολέμου. Όσο προχωρά η αφήγηση οι σφαγές χάνουν την αρχική τους μορφή και επεκτείνονται εναντίον όλων. Η βία γίνεται παράλογη και μηδενιστική ακόμα και κατά των μεξικανών που τους πλήρωναν. Οι σελίδες στο magnum opus του Μακάρθυ είναι μια σπουδή πάνω στο κακό και τη  φύση του ανθρώπου, όπως θα την περιέγραφε ο Τόμας Χομπς.

 «Δεν υπάρχει ζωή χωρίς αιματοχυσία», λέει ο Μακάρθυ σε μία από τις σπάνιες συνεντεύξεις του στους ΝΥΤ. «Νομίζω πως η ιδέα ότι το είδος μπορεί να βελτιωθεί με κάποιο τρόπο, ότι όλοι θα μπορούσαν να ζήσουν αρμονικά, είναι πραγματικά μια επικίνδυνη ιδέα. Όσοι πλήττονται από αυτήν την ιδέα είναι οι πρώτοι που παραδίνουν την ψυχή τους, την ελευθερία τους. Η επιθυμία σου έτσι θα σε υποδουλώσει και θα κάνει τη ζωή σου κενή»[4].


Από τα προσχέδια φαίνεται  καθαρά πως στην πορεία της γραφής ο Μακάρθυ αφαιρούσε συνεχώς την ηθική στάση των χαρακτήρων έως την απογύμνωση και την ψυχρότητα. Έκοβε και πετούσε στα σκουπίδια τις εξηγήσεις και οτιδήποτε θα μπορούσε να φανερώσει  την ψυχολογία και το ηθικό τους πιστεύω, καθιστώντας τους απρόσιτους σε πρώτη ανάγνωση. Είναι άλλωστε γνωστή η αποστροφή του για τους «εγκεφαλικούς» συγγραφείς όπως ο Χένρι Τζέιμς ή ο Μαρσέλ Προυστ. Προτιμά τον Μέλβιλ, τον Ντοστογιέφσκι και τον Φώκνερ.

Αντίστοιχα με τον Μακάρθυ οι μελετητές του έργου του Μέλβιλ, και ιδιαίτερα ο Francis Otto Matthiessen[5], έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα πως  η ανάγνωση του Σαίξπηρ τον ενέπνευσε να ξαναγράψει μια σχετικά απλή περιπέτεια φαλαινοθηρίας σε ένα έπος κοσμικών διαστάσεων. Η υπόθεση αυτή ενισχύεται από τους σχολιασμούς του Μέλβιλ πάνω στα βιβλία του κατά την προετοιμασία του «Μόμπι Ντικ». Ο Σαίξπηρ και ιδιαίτερα ο «Βασιλιάς Ληρ» και ο «Μάκβεθ», τον βοήθησαν στη δόμηση του χαρακτήρα του Αχαάβ με την πνευματική ή ηθική ικανότητα σε νοσηρή περίσσεια, όπως είναι οι ήρωες του μεγάλου άγγλου συγγραφέα.

Ο μονομανής και τραγικός καπετάνιος Αχαάβ, σε ένα περιπετειώδες θαλασσινό ταξίδι θα αναλάβει να   κυνηγήσει και να σκοτώσει τον Μόμπι Ντικ, τη μυθική άσπρη φάλαινα, την ενσάρκωση του κακού. Ως ήρωας αρχαίας τραγωδίας θα διαπράξει την ύβρι πως μπορεί να τα βάλει με τις δυνάμεις της φύσης και να ξεπεράσει το μέτρο, αγνοώντας πως η αδυναμία του αποτελεί την καταστατική του συνθήκη.  Όπως ο Οιδίποδας, συντρίβεται ηρωικά από το πεπρωμένο, αλλά μένει η προμηθεϊκή του χειρονομία. Η συγκινητική επιμονή του να διερευνήσει τη μοίρα και να πάει κόντρα σ’ αυτή.

Η πλούσια γλώσσα του Μέλβιλ είναι ενταγμένη σε λογοτεχνικές μνήμες, αλλά και τη δύναμη που του έδινε η βιωματική γνώση αφού δούλεψε σε φαλαινοθηρικό, πότε λυρική και υψηλή και πότε ρεαλιστική, περιγραφική, εγκυκλοπαιδική μα πάντα βαθιά υπαινικτική. Η Βίβλος, ο Σαίξπηρ και ο Μίλτον θεωρούνται οι τρεις πιο σημαντικές πηγές του έργου του. Ειδικά η αφομοίωση του Σαίξπηρ  του έδωσε μια ιδιαίτερη αίσθηση του ρυθμού του λόγου, το μυστικό να κάνει τη γλώσσα δραματική, να βασίζεται σε ρήματα δράσης και να χρησιμοποιεί σύνθετες λέξεις. Ο «Μόμπι Ντικ» γραμμένος πριν από 170 χρόνια, στον λογοτεχνικό ορίζοντα του καιρού του, έχει πολλές παρεκβάσεις και εξαντλητικές αναφορές με κηρύγματα, καταλόγους, σελίδες κητολογίας για την ταξινόμηση και τη ζωγραφική των φαλαινών που ίσως ξενίζουν το σημερινό αναγνώστη.  Ο έλληνας μύστης  του Μέλβιλ και του «Μόμπι Ντικ» Α. Κ. Χριστοδούλου έχει αναλύσει δια μακρών τη γνωσιολογία που κρύβεται κάτω από την επιφάνεια της γλώσσας του[6].  Στο σύμπαν του Μέλβιλ, με γνωστικές συνηχήσεις, ο κόσμος δεν είναι παρά  ένα σύνολο σημείων και μεταμφιέσεων, λήμματα του λεξικού που έχει συνθέσει το πνεύμα, ο αόρατος δημιουργός του κόσμου.  «Όλα τα ορατά αντικείμενα, άνθρωπέ μου, δεν μοιάζουν παρά σα χάρτινες μάσκες» λέει ο Αχαάβ. «Αν ο άνθρωπος θελήσει να ακολουθήσει το δρόμο του, μέσα από αυτή τη μάσκα πρέπει να περάσει. Πώς μπορεί ο φυλακισμένος να βγει έξω, αν δεν τρυπήσει τον τοίχο; Για μένα, η άσπρη φάλαινα είναι αυτό ο τοίχος»[7].

Ο  «Μόμπι Ντικ» και ο «Ματωμένος Μεσημβρινός» αποτελούν δυο εμβληματικά έργα του αμερικανικού κανόνα, αλλά και της παγκόσμιας λογοτεχνίας με διαφορά ενός αιώνα. Ο Ισμαήλ, ο αφηγητής του πρώτου , η κεντρική συνείδηση του μυθιστορήματος, προσπαθεί να κατανοήσει τον μυστήριο της άσπρης φάλαινας και του κόσμου. Το ότι από τον  ιδεαλισμό του Αχαάβ περάσαμε στον  αδίστακτο κυνισμό του προφήτη του πολέμου του δικαστή Χόλντεν, ίσως λέει κάτι για τη εποχή μας. 

Μ. ΚΑΡ. 



[1] Harold Bloom, The American Canon: Literary Genius from Emerson to Pynchon, https://lithub.com/harold-bloom-on-cormac-mccarthy-true-heir-to-melville-and-faulkner/

 

[2] Τζών Μπάνβιλ, Τα ανεξάντλητα κύματα των αιμάτων, «Ματομένος μεσημβρινός», εκδ. Ζαχαρόπουλος, 1992, σελ. 462 

[3] Noah Shannon,  «Cormac McCarthy Cuts to the Bone», https://slate.com/culture/2012/10/cormac-mccarthys-blood-meridian-early-drafts-and-history.html

[4] New York Times, Cormac McCarthy’s Venomous Fiction, 19.04.1992

[5] Francis Otto Matthiessen, American Renaissance: Art and Expression in the Age of Emerson and Whitman, Oxford University Press (1941)

[6] Α. Κ. Χριστοδούλου, Herman Melville: Μόμπι Ντικ ή η φάλαινα, Gutenberg, 1991, Editio Major

[7] Herman Melville, Μόμπι-Ντικ Ή η φάλαινα Gutenberg, 1991, Editio Minor, σελ. 259

Δεν υπάρχουν σχόλια: