Η Ελλάς κατά των Αθηνών

Έριδες και πάθη ενάντια στην «πνευματική δικτατορία της Αθήνας», στα λογοτεχνικά περιοδικά του μεσοπολέμου

Ο Δημήτρης Τζιόβας στο άρθρο του για την «Ανήσυχη δεκαετία του ’60» (ΒΗΜΑ 21.03.10), διατυπώνει την άποψη ότι αυτή «αντιπροσωπεύει ενδεχομένως και την τελευταία πνευματική αναλαμπή της ελληνικής επαρχίας με προεξάρχουσα τη Θεσσαλονίκη αλλά και άλλες πόλεις όπου κυκλοφορούσαν αξιόλογα περιοδικά», αναφερόμενος στην Κριτική της Θεσσαλονίκης, την Ενδοχώρα των Ιωαννίνων κ.ά.

Θυμήθηκα ότι ξεφυλλίζοντας, μια καλοκαιρινή μέρα από αναγνωστική διαστροφή, έναν από τους βαρείς τόμους της Νέας Εστίας, παρασύρθηκα στη μεγάλη διαμάχη που διαίρεσε τον πνευματικό κόσμο της χώρας τα έτη 1936-37. Η συζήτηση, με θέμα την επαρχία και την πνευματική της κίνηση, άρχισε με τον Π. Χάρη και τον Γ. Ζώρα από την Νέα Εστία, επεκτάθηκε στα υπόλοιπα περιοδικά, Νέα Γράμματα, Πνευματική Ζωή, Μακεδονικές Ημέρες, Μορφές και στις εφημερίδες Καθημερινή, Έθνος, Ελεύθερο Βήμα κ.α.
Μέσα από έναν διάλογο, άλλοτε καλόπιστο και άλλοτε με υπερβολές, κατέθεσαν τις απόψεις τους για την πνευματική υστέρηση της επαρχίας και τους τρόπους αντιμετώπισης της, οι πιο γνωστοί λογοτέχνες και διανοούμενοι της Αθήνας και της επαρχίας όπως η Κ. Θ. Δημαράς, Ι. Συκουτρής, Μ. Καραγάτσης, Α. Καμπάνης, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Α. Χουρμούζιος, Π. Σπανδωνίδης, Μ. Ροδάς και πολλοί άλλοι.

Το αποτέλεσμα ήταν η πόλωση των πνευματικών ανθρώπων μεταξύ του κέντρου και της περιφέρειας και η έκφραση ενός επιθετικού επαρχιωτισμού, κυρίως, από τον Γ. Σκαρίμπα και τον Ν. Παππά. Ο τίτλος του Ν. Παππά «Η Ελλάς κατά των Αθηνών», στη φιλολογική σελίδα της Καθημερινής είναι χαρακτηριστικός, ενώ ακραίες απόψεις με έναν ιδιότυπο πατερναλισμό απέναντι στην επαρχία εκφράστηκαν και από την άλλη πλευρά. Ο Συκουτρής π. χ. θεωρεί ότι ο ρόλος της είναι «όχι η δημιουργία αυτονόμου πνευματικής κινήσεως εις την επιστήμη και την τέχνη αλλά η παρακουλούθησις της κινήσεως των Αθηνών» και προορισμός της «να εφοδιάζει την πρωτεύουσαν με το ανθρώπινον υλικόν που της χρειάζεται». Προτείνει, μάλιστα, και τα κατάλληλα μέσα προς εκπολιτισμό της επαρχίας: Εκδρομές λογίων εξ Αθηνών, κατά προτίμηση το Πάσχα, για τη διοργάνωση ομιλιών και φιλολογικών συγκεντρώσεων.

Απόψεις σαν κι αυτές προκάλεσαν την μήνιν του Ν. Παππά ο οποίος κηρύσσει αντίσταση στην «πνευματική δικτατορία της Αθήνας» και καλεί την υπόλοιπη Ελλάδα σε μια εκστρατεία «Όχι προς τας Αθήνας, κατά των Αθηνών!», για να «πεταχτούν στο πυρ το εξώτερο στο καλάθι της αχρηστίας οι κακοί, οι δεύτεροι, οι μέτριοι Αθηναίοι που κήρυξαν κτήμα ταπεινό των κακών γούστων τους, τη μεγάλη υπόθεση της Ελλάδας…που μας χρειάζονται μόνο για υπηρετικό υλικό, για βοηθοί, για δεύτεροι φίλοι». Μετά απ’ αυτό τα πάθη οξύνονται, τα πυρά και οι λογχισμοί δια της πένας πολλαπλασιάζονται. Ο Α. Καραντώνης αποκαλεί τον Ν. Παππά στα Νέα Γράμματα «Αττίλα των Τρικκάλων», ενώ ο Μ. Καραγάτσης σε ένα ειρωνικό άρθρο στη Νέα Εστία μιλάει για τον «άξονα Τρικάλων-Χαλκίδας» που συνέπηξαν ο θορυβοποιός «Δεσπότης των Τρικάλων» και ο «Μέγας Δουξ πάσης Χαλκίδος και Ψαχνών», δηλαδή ο Σκαρίμπας. Το οπλοστάσιο των χαρακτηρισμών είναι πλούσιο και μεταξύ άλλων γράφεται και το εξόχως πνευματικό και λογοτεχνικό «Κάτω η ψώρα των Αθηνών».

-->

Μέσα σ’ αυτό το κλίμα οι Μορφές της Θεσσαλονίκης διατυπώνουν στους πρωτευουσιάνους με ήρεμη φωνή μερικά χρήσιμα ερωτήματα. «Δείχνουν την πρεπούμενη δράση στην πρωτεύουσα και νομίζουν πως είναι ικανοποιημένο το ελληνικό κοινό απ’ την πνευματική εμφάνιση του πρώτου κέντρου, της Αθήνας; Να ένα ζήτημα που πρέπει να συζητηθεί β) Τι θα πει πρωτεύουσα και επαρχία;…Ο λαός της Αθήνας δεν διαφέρει ποιοτικώς από το λαό της Πάτρας, ούτε οι διανοούμενοι της Κρήτης είναι σε κατώτερο επίπεδο από τους Αθηναίους. Το πνευματικό και αναγνωστικό κοινό των διανοουμένων είναι μια ενότης. Το ζήτημα είναι τι γίνεται η μεγάλη μάζα. Η μεγάλη μάζα του λαού της επαρχίας, της υπαίθρου αλλά και της Αθήνας».

Ο όρος επαρχία ανάλογα με την εκάστοτε οπτική γωνία μπορεί να πάρει θετικό ή αρνητικό πρόσημο. Κυρίως, όμως, και παρά τις προθέσεις, κουβαλάει ένα βαρύ φορτίο αρνητικών συνδηλώσεων. Είναι χαρακτηριστικός ο ορισμός της ελληνικής επαρχίας από τον Γ. Ζώρα στο άρθρο που αποτελεί και την αφετηρία της όλης συζήτησης: «Αδιαφορία, απονέκρωση, πνιγηρή ατμόσφαιρα, αποτελμάτωση κάθε πνευματικής κινήσεως, κάθε ανώτερης προσπάθειας, κάθε ιδανικού. Ζωή ταπεινή, στείρα, άκαρπη, νεκρή».

Η οπτική αυτή συνυπάρχει με μια ειδυλλιακή αντίληψη. Ο Π. Χάρης μιλάει για την «ανεκτίμητη γαλήνη που εξασφαλίζει το επαρχιακό περιβάλλον», για τον Συκουτρή η επαρχία είναι ευκαιρία πασχαλινής εξόδου και επιστροφής στις ρίζες και για πολλούς Αθηναίους «πηγή εκλεκτών απομονώσεων και ποιητικών γλυκασμών».

Τα στερεότυπαμε με τα οποία προσλαμβάνουμε την πραγματικότητα δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια. Ο επαρχιωτισμός, οι κλειστοί ορίζοντες, η αποτελμάτωση μπορούν κάλλιστα να ενδημούν στην Αθήνα και αντιστρόφως, η πρόοδος οι ανοιχτοί ορίζοντες να συνδεθούν με την επαρχία. Αυτό έδειξε η ιστορία των Μακεδονικών Ημερών, του λογοτεχνικού περιοδικού της Θεσσαλονίκης της δεκαετίας του ’30. Μια πόλη χωρίς σημαντική λογοτεχνική παράδοση, μακριά από τα κέντρα εξουσίας και πνευματικής ζωής της Αθήνας, έγινε ο δίαυλος με τον οποίο ήρθαν στην Ελλάδα μερικά από τα πιο σημαντικά λογοτεχνικά ρεύματα και συγγραφείς της Ευρώπης (εσωτερικός μονόλογος, Προύστ, Τζόυς, Κάφκα, Ρίλκε κ.ά.)

Δυστυχώς δεν ζει πια κανείς από τους αντιμαχόμενους για να δει τα σημερινά μεγαλεία: την επαρχία και το κέντρο σε πλήρη ισότητα κάτω από τον οδοστρωτήρα της ανοησίας που επέβαλαν η trash TV, τα DVD και τα ήθη της ελαφρότητας.