Από την αριστοκρατία στη μαζική δημοκρατία της κριτικής

 Ανθολογία της νεοελληνικής λογοτεχνικής κριτικής 

ανθολόγηση: Γιώργος Αράγης, εκδ.  Σοκόλη, 2019, σελ. 944   

 The Books' Journal, τχ. 103, Νοέμβριος 2019

 Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια συνεχής αναδιαμόρφωση του πεδίου της λογοτεχνικής κριτικής όπως τη γνωρίσαμε μεταπολεμικά. Τα ηλεκτρονικά περιοδικά, το facebook,  τα βιβλιόφιλα ιστολόγια που αναδύθηκαν σταδιακά διεκδικούν τον δικό τους δημόσιο λόγο. Δημιουργούνται συγγραφικές  και αναγνωστικές κοινότητες που έχουν τα δικά τους κριτήρια, αυτοθαυμάζονται και αυτοαναπαράγονται. Διαμορφώνεται ένα ψηφιακό τοπίο όπου απαντώνται ενδιαφέρουσες κριτικές, αλλά κυριαρχεί ένας λόγος χωρίς θεωρητικές αξιώσεις, που αγνοεί την παράδοση, πολλές φορές με ύφος ενοχλητικό και δυσανάλογα απαξιωτικό για τα επιχειρήματα τα οποία καταθέτει. Διολισθαίνουμε αθόρυβα από την αριστοκρατία της κριτικής, της εποχής των εφημερίδων με έναν ευάριθμο πυρήνα δόκιμων κριτικών, στη νεόκοπη μαζική δημοκρατία της κριτικής του διαδικτύου ώστε να μας κατακλύζει ο κριτικός πληθωρισμός, δίνοντας εν δυνάμει βήμα στον καθένα για να κερδίσει τη φήμη και την αθανασία της στιγμής. 
Πρόκειται για λογοτεχνικό και κοινωνικό φαινόμενο παρόμοιο με όσα συμβαίνουν στην πολιτική. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υποκαθιστούν τον τύπο και δημιουργούν έναν πληροφοριακό θόρυβο που σκεπάζει και πνίγει τις ώριμες φωνές.Θα λέγαμε ότι πρόκειται για την ανάδυση του ατομικισμού και του πνεύματος του laissez-faire της νεωτερικότητας στον χώρο της κριτικής. Η ιδέα της ελευθερίας της γνώμης αποκτά σάρκα και οστά με την κριτική στο προσωπικό ιστολόγιο ή το πάτημα ενός like, μαζί με  τη ματαιοδοξία του τυπωμένου ονόματος, τη χαρά της συνομιλίας, ως ίσος προς ίσον, με τα «μεγάλα» ονόματα, την ηδονή της κατεδάφισής τους ανάλογη με αυτή των μπαχαλάκηδων με τις σπασμένες βιτρίνες. Γι’ αυτό και οι διάλογοι στο fb αστραπιαία γυρίζουν σε ad hominem επιχειρήματα: «Και ποια είναι η Σώτη Τριανταφύλλου;», «Ποια είναι η Καρυστιάνη;». 

Ποίηση την εποχή της κρίσης. Η «απομάγευση» του κόσμου και η επανάκαμψη του κοινωνικού βλέμματος

                                            www.bookpress.gr 5.11.2017
Μετά τη στροφή του αιώνα και ειδικότερα όσο σωρεύονται τα χρόνια της κρίσης, πληθαίνουν οι ενδείξεις για την  εκκόλαψη μιας γραμματολογικά αχαρτογράφητης νέας ποιητικής ευαισθησίας. Το ερώτημα για την ύπαρξή της θέτουν επιτακτικά, μεταξύ των άλλων,  οι τρεις δίγλωσσες αγγλόφωνες ανθολογίες που κυκλοφόρησαν τα δυο τελευταία χρόνια στο όνομα της κρίσης και στις οποίες θα αναφερθώ παρακάτω. Η θορυβώδης υποδοχή τους στην Ελλάδα και το εξωτερικό από τον Terry Eagleton μέχρι τον Edmund Kelly μας υποχρεώνει να θέσουμε μερικά ενδιαφέροντα ερωτήματα για τη νεώτερη ποίηση των αρχών του 21^ου αιώνα.

Μετά, λοιπόν, την ποίηση των δεκαετιών του ’80 και του ’90, της αποκληθείσης και «γενιάς του ιδιωτικού οράματος», ποια είναι η σχέση της σύγχρονης ποίησης με τον κοινωνικό χώρο; Μπορούμε, άραγε,  να προσδιορίσουμε μια ευδιάκριτη τάση με κοινωνική κατεύθυνση που σχολιάζει τα σύγχρονα προβλήματα; Κι αν ναι με ποιους όρους και σε τι διαφέρει από την ποίηση της πολιτικής και κοινωνικής ηθικής των προηγούμενων δεκαετιών; Ακόμη περισσότερο, υπάρχει μια πολιτική συνείδηση των νεώτερων ποιητών η οποία φιλοδοξεί να παρέμβει κοινωνικά και να αλλάξει τον κόσμο ή περιορίζεται στην καταγραφή και τον σχολιασμό;

Παρά τα διάσπαρτα δείγματα που προηγήθηκαν θα έλεγα ότι μια τέτοια στιγμή κρυστάλλωσης της κοινωνικότητας, όπου γίνεται έκδηλη η κοινωνική ανησυχία της ποίησης είναι οι αντιδράσεις στο οριακό γεγονός της δολοφονίας του Αλέξη Γρηγορόπουλου, όπως καταγράφηκαν στην πρωτοβουλία του ηλεκτρονικού περιοδικού «e-poema», με τη συγκέντρωση  ποιημάτων 28 Ελλήνων ποιητών και τη προγραμματική δήλωση της  συντακτικής ομάδας με τον φλογερό τίτλο «Με όπλο τους στίχους».

Η σοσιαλδημοκρατία και οι προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

Το πρωτείο της δημοκρατίας

Εκδ. Αλεξάνδρεια, 2019, σ. 348                                                        "Το Βήμα"/ "Βιβλία", 1.9.2019

 Το μόνο που δεν θα βρει κανείς σήμερα στα πολιτικά κόμματα είναι η σκέψη βάθους, πέρα από πολιτικολογίες διαχείρισης της τρέχουσας επικαιρότητας.  Βεβαίως, τα κόμματα, εκτός από το ΚΚΕ, είναι πια οργανισμοί πολιτικής και όχι ιδεολογικής ενότητας. Την εποχή της παγκοσμιοποίησης, ωστόσο, υπάρχει ένα δραματικό έλλειμμα πολιτικού αναστοχασμού το οποίο διακρίνεται σε μια αριστερά που αποκαθιστά τον Στάλιν ή λατρεύει τον Τσάβες, στο ΠΑΣΟΚ που δεκαετίες πολιτεύεται  με τον αντιδεξιό λόγο και στη συντηρητική παράταξη η οποία ποτέ δεν ενστερνίστηκε τον φιλελευθερισμό, όπως συμβαίνει αντίστοιχα στην Ευρώπη.

Έτσι, το δοκίμιο του Γιώργου Σιακαντάρη έρχεται να θέσει γόνιμα ερωτήματα σε ένα ρηχό πολιτικό τοπίο. Βασική θέση του βιβλίου είναι ότι η σοσιαλδημοκρατία, αν και ξεκίνησε με τη σημαία της κοινωνικής δικαιοσύνης, στη μεγάλη πορεία από τον Bernstein και τον  Jaures μέχρι το γερμανικό Μπαντ Γκόντεσμπεργκ, άφησε πίσω της τον σχεδιασμό και το βάρος της οικονομίας και ανέδειξε το πρωτείο της πολιτικής.  Ότι η κοινωνική δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρξει, αν απουσιάζει η πολιτική δημοκρατία.

Είναι ενδιαφέρον ότι ο συγγραφέας επιστρέφει στο παρελθόν και, όπως οι λογοτέχνες επιλέγουν τους προγόνους τους, ο Σιακαντάρης αναζητά τις ρίζες της σοσιαλδημοκρατίας στην παράδοση Διαφωτισμού. Είναι μια επιστροφή  ιδιαίτερα χρήσιμη και παιδαγωγική για έναν ελληνικό συντηρητισμό χωρίς φιλελευθερισμό και μια αριστερά χωρίς αναφορές στον Διαφωτισμό. Συνέπεια μιας αβαθούς ελληνικής νεωτερικότητας η οποία περιορίστηκε στην κοινωνική επιφάνεια των θεσμών και με βασικό χαρακτηριστικό την ατελή συγκρότηση της αυτόνομης ατομικότητας, αφού η εθνική ιδεολογία τους τελευταίους αιώνες, κατά το μάλλον ή ήττον, έμεινε αγκιστρωμένη στον εθνορομαντισμό και τη λατρεία της παράδοσης.

Η Εβραϊκή Κοινότητα της Θεσσαλονίκης και οι σιωπές

Λέων Ναρ, «Ξανά στη Σαλονίκη,  

Η μετέωρη επιστροφή των Ελλήνων Εβραίων 

στον γενέθλιο τόπο (1945-1946)», εκδ. Πόλις, 2018                                   "Η Αυγή", 5.5.2019

Από την εποχή του «In Memoriam. Αφιέρωμα εις την μνήμην των Ισραηλιτών θυμάτων του ναζισμού εν Ελλάδι» (1974) κατά την οποία ήταν ελάχιστες οι προφορικές και γραπτές μαρτυρίες ή τα λογοτεχνικά κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, ώστε η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου να παρατηρεί ότι «η Θεσσαλονίκη αρνιόταν να γίνει τόπος μνήμης», μέχρι σήμερα, κύλησε πολύ νερό κάτω από τις γέφυρες της ιστοριογραφίας και της λογοτεχνίας. Έτσι, σήμερα πυκνώνουν οι σχετικές μελέτες και συγκεντρώνεται μια πλούσια βιβλιογραφία για την προσέγγιση της ιστορικής αλήθειας.

Τελευταίο δείγμα αποτελεί το «Ξανά στη Σαλονίκη, Η μετέωρη επιστροφή των Ελλήνων Εβραίων στον γενέθλιο τόπο (1945-1946)» του Λέων  Ναρ που κυκλοφόρησε πρόσφατα. Το βιβλίο έρχεται να προστεθεί στις υπόλοιπες μελέτες του συγγραφέα για τη Θεσσαλονίκη και την εβραϊκή κοινότητα. Η έρευνά του εστιάζεται στα δυο κρίσιμα χρόνια της επιστροφής των επιζώντων από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο φακός στρέφεται περισσότερο στις συνθήκες που συνάντησαν στην πόλη, στο ζήτημα της λεηλασίας των εβραϊκών περιουσιών, στην ολοκληρωτική καταστροφή και λεηλασία του εβραϊκού νεκροταφείου με τα 400.000 μνήματα για να κτιστεί η πανεπιστημιούπολη. Ο συγγραφέας χρησιμοποιώντας πρωτότυπο υλικό από το αρχείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης και του «Ισραηλιτικού Βήματος» αφιερώνει πολλές σελίδες για να φωτίσει τον αγώνα όσων επέστρεψαν για τη διεκδίκηση των περιουσιών τους από τους «μεσεγγυούχους»  και τον σκοτεινό ρόλο της Υπηρεσίας Διαχείρισης Ισραηλιτικών Περιουσιών (ΥΔΙΠ), που κατέσχεσε τα περιουσιακά τους στοιχεία.

Από τον ρεαλισμό στον υπαρξιακό ρεαλισμό

ΤΑΣΟΣ ΚΑΛΟΥΤΣΑΣ, Υπό το κράτος του τρόμου,  
εκδόσεις Μεταίχμιο, σελ. 256    

                                                                 "Η Αυγή", 30.9.2018

«Γιατί ο Πάνος ήταν φανερό πως είχε βρει τον τρόπο να μιλήσει σε όλους περιγράφοντας τη δική του φρίκη, παλεύοντας μέσα σ’ ένα θωρακισμένο δωμάτιο τον δικό του τρόμο» λέει ο αφηγητής στην τελευταία ιστορία και συνοψίζει την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της νέας συλλογής διηγημάτων του Τάσου Καλούτσα «Υπό το κράτος του τρόμου». Από το «Κελεπούρι» του 1986 μέχρι την ανά χείρας έκτη συλλογή διηγημάτων ο Καλούτσας καταγράφει την εποποιία της καθημερινότητας των απλών ανθρώπων. Με ένα χαμηλόφωνο αφηγηματικό ιδίωμα και ήρωες χωρίς μεγάλα πάθη ψηλαφεί με τα μικρά στιγμιότυπα την ανθρώπινη μοίρα. 

Ο τίτλος του βιβλίου φωτίζει όλα τα διηγήματα. Παρόλο που έχουν διαφορετικά θέματα, είναι επεξεργασμένα έτσι ώστε να ενοποιούνται. Ο θάνατος στις διαφορετικές του εκδοχές, άλλοτε σε πρώτο πλάνο κι άλλοτε στο φόντο, είναι η κυρίαρχη θεματική της συλλογής. Αν και υπήρχαν δείγματα από παλαιότερες συλλογές, όπως «Με το λεωφορείο» στο «Καινούριο αμάξι», από την «Ωραιότερη μέρα της» αρχίζει να διαγράφεται ευδιάκριτα μια νέα θεματική με έντονο κοινωνικό περιεχόμενο. Εκτός από το πλέγμα των οικογενειακών και ερωτικών σχέσεων, εισβάλλει στην καθημερινότητα από τις ρωγμές της αφήγησης η απειλητική πραγματικότητα της παγκοσμιοποιημένης εποχής. Ωστόσο, η οικονομική κρίση, οι πόλεμοι είναι η αφορμή όχι για κοινωνική κριτική, αλλά για να θέσει συνειδησιακά προβλήματα στους ήρωες. 

Η κριτική υπό το φως της θεωρίας

Άννα Κουστινούδη, Καλειδοσκοπικός σελιδοδείκτης. 
Δεκαπέντε κριτικές αναλύσεις κειμένων, 
Γαβριηλίδης, Αθήνα 2016, σελ. 128.

Η κριτική βιβλίων, όπως η ανά χείρας έκδοση, είναι πάντα μια πρόκληση, αφού εκ των πραγμάτων υποχρεώνει ουσιαστικά σε μια κριτική της κριτικής. Εγείρει ερωτήματα για τον ρόλο της, σε αναγκάζει, για μια ακόμη φορά, να έρθεις αντιμέτωπος με τις καταστατικές της συντεταγμένες, να δοκιμάσεις νέες απαντήσεις, γιατί όπως συνοπτικά το έθεσε ο Thibaudet «δεν υπάρχει κριτική δίχως κριτική της κριτικής».

Η Άννα Κουστινούδη στο κείμενο που παραθέτει στο οπισθόφυλλο, και το οποίο επέχει θέση προγραμματικών δηλώσεων, ορίζει το πεδίο στο οποίο κινείται, προσπαθεί να ανιχνεύσει και να προσδιορίσει τις σχέσεις του υποκειμένου με τον λόγο, την αφήγηση, τον γλωσσικό κώδικα και τη λογοτεχνία. Καταθέτει επιγραμματικά τη δική της θεωρία για τον ρόλο της κριτικής ως εμπρόθετης παρανάγνωσης, όπως διαμορφώθηκε από την εν σώματι και πνεύματι θητεία της στο Αγγλοαμερικανικό πεδίο των ανθρωπιστικών σπουδών.

Το σώμα των κειμένων αναφέρεται σε 6 ποιητικές συλλογές και 9 πεζογραφήματα, εκ των οποίων 3 μυθιστορήματα, 5 συλλογές διηγημάτων και την ερωτική επιστολογραφία του James Joyce. Τα δεκαπέντε κείμενα, εκτός από βιβλιοκρισίες, συγκροτούν ένα σώμα που δηλώνει ατύπως έναν συγκεκριμένο τρόπο προσέγγισης των κειμένων. Ένα modus operandi στην άσκηση του κριτικού λόγου που διακρίνεται κυρίως για τη θεμελίωση επιχειρημάτων, χωρίς θεαματικά εγκώμια ή εμπαθείς ετυμηγορίες.

Εκείνο, όμως, που κατά την άποψή μου, συνιστά το χαρακτηριστικό γνώρισμα της κριτικής που υπηρετεί η Κουστινούδη και την ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους, είναι ότι σχεδόν σε όλα τα κείμενά συνδυάζει την προσωπική της άποψη με τη γνώση και τη συνδρομή της θεωρίας.

Η Ελλάδα του εθνολαϊκισμού

Ή η υποκατάσταση της ατομικής και συλλογικής ηθικής από την ηθική του πολιτικού φρονήματος

 Του Αντώνη Μανιτάκη, The Books' Journal, τχ. 100  Ιούλιος- Αύγουστος 2019

Μάκης Καραγιάννης, «Μικρό

και αλαζονικό έθνος - Δοκιμές

ελληνικής αυτογνωσίας»,

Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη

2018, 368 σελ.

Ατομική ευθύνη, ενοχή, αισχύνη-καταισχύνη, αιδώς, ντροπή. Σε αυτές τις λέξεις θα μπορούσα να συμπυκνώσω την ουσία και την πολιτική σημασία της  της εργασίας του Μάκη Καραγιάννη, «Μικρό και αλαζονικό έθνος». Αυτό κράτησα από την ανάγνωσή της. Διότι μπορεί να έχει τη μορφή λογοτεχνικού κειμένου, ο σκοπός της όμως είναι βαθύτατα πολιτικός. Πολιτικό δοκίμιο θα το χαρακτήριζα. Διατρέχει με παραθέσεις φράσεων συγγραφέων, κυρίως ποιητών, όλη την ελληνική γραμματεία, από την αρχαία στη σύγχρονη.  Η διαχρονική όμως αναζήτηση κοινών πολιτικών και κυρίως πολιτισμικών χαρακτηριστικών του ελληνικού λαού δεν το καθιστά ιστορικό δοκίμιο. Πρόθεσή του δεν είναι πάντως να αναδείξει την ιστορική συνέχεια το ελληνικού  έθνους. Αυτό αποκόμισα από την ανάγνωση του βιβλίου.

ΜΗΝΙΝ ΑΕΙΔΕ ΘΕΑ

H ατέλειωτη και πολύμορφη οικονομική κρίση στην Ελλάδα έφερε και μια ατέρμονη «κρισεολογία». Λόγια βιαστικά και αστόχαστα, αλλά και λόγια μετρημένα ή και βαθυστόχαστα. Λόγια, όμως,  συνήθως, παραζάλης ή και απελπισίας, απερίσκεπτα, αγανάκτησης και καταγγελίας  για την κρίση θεσμών, αξιών και πρακτικών. Ο λόγος που εκφέρεται, πάντως,  στη δημόσια σφαίρα για την κρίση είναι  γενικόλογος, αόριστος και χωρίς ουσία. Δεν κινητοποιεί, δεν ξεσηκώνει, δεν εκπαιδεύει και, το σημαντικότερο, δεν αναζητά τα αίτια ή τους λόγους που οδήγησαν στην τόσο βαθιά και πολύμορφη και ατέλειωτη κρίση.

Ο ίδιος ο συγγραφέας χαρακτηρίζει στον υπότιτλο την εργασία του «Δοκιμές ελληνικής αυτογνωσίας», γιατί αυτό που τον ενδιαφέρει δεν είναι τελικά η περιγραφή ή η καταγγελία απλώς της σημερινής απίστευτης κατάντιας της ελληνικής πολιτικής και της κοινωνίας. Αυτό είναι απλώς η αφορμή για την συγγραφή του υπέροχου αυτού δοκιμίου.
Εκείνο που αναζητεί απεγνωσμένα είναι η  εξήγηση αυτής της κατάντιας, η ανίχνευση  των βαθύτερων λόγων που οδήγησαν την δοξασμένη, αλλά μοιραία τελικά, μεταπολίτευση στην παρακμή, στη σήψη, στη διαφθορά και στην καταστροφική φαυλότητα.

Η πολιτική ως αξιοπρέπεια η γραφή ως επιβίωση

Ημερολόγιο φυλακής,  Παύλος Α. Ζάννας,    εκδ.Ερμής, Αθήνα 2000, σελ.358    

                                                                         Παρέμβαση, τχ. 111 Καλοκαίρι 2000

Ενα σημαντικό πρόβλημα που θέτει η γραφή του εγώ είναι η αξιοπιστία της. Ωστόσο, η  πραγματικότητα  που καταγράφει  στο  Ημερολόγιο  Φυλακής  ο Π.  Ζάννας είναι ιστορικά επαληθεύσιμη, παραπέμπει σε συγκεκριμένα πρόσωπα και καταστάσεις και αναφέρεται στο χρονικό διάστημα της φυλάκισης του στην Αίγινα κι τον Κορυδαλλό από το 1969 ως το 1972, στη διάρκεια της δικτατορίας.

Στις πληθωρικές ημερολογιακές εγγραφές, εκτός από το λόγο του Π. Ζάννα που απευθύνεται στη σύντροφο της ζωής του Μίνα, φιλοξενούνται φωνές και σπαράγματα από διάφορα βιβλία. Από το θρυμματισμένο και ετερόκλητο υλικό, αναδεικνύονται η ιστορία ενός μεγάλου έρωτα και η ατμόσφαιρα μιας εποχής. Το βιβλίο που συνοδεύεται από κατατοπιστικό χρονολόγιο, είναι προλογισμένο από τον Δ. Μαρωνίτη, η επιμέλεια του Α. Π . Ζάννα ενώ οι μεταφράσεις των παραθεμάτων έγιναν από τους Οντέτ Βαρών και Άρη Μαραγκόπουλο.

Ο Π. Ζάννας βρισκόταν στη φυλακή λόγω της συμμετοχής του στη "Δημοκρατική  Άμυνα". Στο Ημερολόγιο που αποτελεί τον καθρέφτη της σκέψης του, δεν υπάρχουν πολιτικές αναλύσεις και ιδεολογίες. Οι αναφορές που δίνουν το πολιτικό του στίγμα, παραπέμπουν στον Αναγνωστάκη και τον Σεφέρη. Η πολιτική ως αξιοπρέπεια και ως στάση ζωής. Η δυνατότητα του ανθρώπου να λειτουργεί πέρα από τη συμβατική ηθική και σε συνθήκες βαθιάς ελευθερίας. "Χωρίς αυταπάτες, χωρίς ηθικολογικές προκαταλήψεις, χωρίς καμιά επιταγή άνωθεν ευθύνης, για μια σκέτη αξιοπρέπεια ...όρθιες ισχνές καλαμιές..." (Μ. Αναγνωστάκης).

Η ακαταμάχητη γοητεία του λαϊκισμού. Δοκίμιο για τη χρεοκοπία των μυαλών και των συνειδήσεων.

                                                                    

                                                                     Πολιτική Επιθεώρηση, 25 Μαρτίου 2011

Η ελληνική κοινωνία αγουροξυπνημένη από τον λήθαργο της μπελ εποκ ενός καταναλωτικού ευδαιμονισμού που στηρίχτηκε στον υπερδανεισμό, αναζητά οργισμένη εξιλαστήρια θύματα. Το ελληνικό δημόσιο χρεοκόπησε. Όμως εκείνο που μας διαφεύγει είναι ότι ταυτόχρονα χρεοκόπησαν οι Δήμοι, οι συνεταιρισμοί, τα νοσοκομεία,  τα ΜΜΕ. Εν τέλει, χρεοκόπησε όχι το δημόσιο αλλά ένας ολόκληρος τρόπος σκέψης, οργάνωσης και πολιτικής στην οποία στηρίχτηκε η μεταπολίτευση. Δεν πρόκειται για οικονομική χρεοκοπία αλλά για την  χρεοκοπία των μυαλών και των συνειδήσεων.

 Τα ΜΜΕ δεν αναγνώρισαν τη μεγαλύτερη είδηση των τελευταίων 40 χρόνων. Το κρίσιμο ερώτημα είναι γιατί δεν την αντιλήφθηκε η Αριστερά. Η αριστερά που είναι μέρος αλλά και η αιτία του προβλήματος. Ακόμη και στην ύστερη φάση, όταν βρισκόμασταν στο χείλος της χρεοκοπίας πρότεινε 100.000 διορισμούς στο δημόσιο. Τη «γη της επαγγελίας» για τον έλληνα της μεταπολίτευσης. Όμως, δεν μπορούμε να κάνουμε πολιτική ερήμην των αριθμών.  Τα γεγονότα είναι ξεροκέφαλα, όπως έλεγε κι ο Βλαδίμηρος. Κι έτσι η πρώτη ανάγκη που προβάλλει δραματικά για τους αριστερούς είναι να κατανοήσουν. Να ερμηνεύσουν τα γεγονότα στο νέο πλαίσιο.  Εν τέλει, η ανάγκη για ένα «Νέο Διαφωτισμό» που θα μας απαλλάξει όχι από τα χρέη αλλά τον τρόπο σκέψης που μας χρεοκόπησε.

Βιογραφίες: συνήγοροι και δικαστές

ΕΛΠΙΔΟΦΟΡΟΣ ΙΝΤΖΕΜΠΕΛΗΣ

Κωνσταντίνος Καραθεδωρή, Μυθιστορηματική βιογραφία,

 Εκδ. Μένανδρος, 2019, σ.224

Λένε ότι ο κάθε συγγραφέας έχει τις εμμονές του κι αυτό αληθεύει σε μεγάλο βαθμό. Είναι φανερό ότι ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης έχει το δικό του πάθος, αφού αυτό είναι το τρίτο βιβλίο του που αναφέρεται στον Καραθεοδωρή. Έχουν προηγηθεί το «Μια απρόσμενη συνάντηση Αϊνστάιν-Καραθεοδωρή» το 2010 από την ομώνυμη συλλογή διηγημάτων και «Η τελευταία εξίσωση του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή» το 2013.

Το ανά χείρας βιβλίο αυτοσυστήνεται ως «Μυθιστορηματική βιογραφία» με ό,τι αυτό συνεπάγεται και νομίζω ότι ανταποκρίνεται στο περιεχόμενο. Εδώ πρέπει να κάνουμε μια πρώτη βασική επισήμανση.  Ό,τι επιγράφεται ως λογοτεχνία -μυθιστόρημα, διήγημα, μυθιστορηματική βιογραφία- είναι φανερό ότι προγραμματικά διεκδικεί κάποιες ελευθερίες. Υπάρχει δηλαδή μια άτυπη σύμβαση. Ο μυθιστοριογράφος είναι ελεύθερος να αναπλάσει μια ιστορία χρησιμοποιώντας τη φαντασία του χωρίς να δεσμεύεται από τα πραγματικά ή ιστορικά γεγονότα. Αντίθετα, ό,τι δηλώνεται ως βιογραφία με τις παραλλαγές της -βίοι, συναξάρια κτλ δεσμεύεται να μείνει πιστό στην αλήθεια και την πραγματικότητα του περί ού ο λόγος.

Πρέπει να πούμε ότι ο  όρος βιογραφία αρχίζει να χρησιμοποιείται από τα μέσα του 17^ου  αιώνα και μέχρι τον 20^ο  ο ρόλος της βιογραφίας είναι ηθικοπλαστικός. Το κύριο έργο της είναι να εγκωμιάσει, να εξυμνήσει και να διδάξει ηθικά μέσα από τα παραδείγματα των μεγάλων ανδρών. Στις αρχές του 20ου αιώνα, και ιδιαίτερα τον μεσοπόλεμο, συμβαίνει μια μεγάλη τομή, η οποία αφορά τη στάση του βιογράφου και την ελευθερία την οποία αποκτά απέναντι στο αντικείμενό του.

Η ατέρμονη αναζήτηση της «αλήθειας» στα μαθηματικά, στη λογοτεχνία, στη ζωή

Ο μαθηματικός και πεζογράφος Μάκης Καραγιάννης μιλά στην «Α»

Συνέντευξη στο Νίκο Σγουρό

Τη δυνατότητα να «περιπλανηθούν» στην διαδικασία «αναζήτησης της αλήθειας μέσα από τα Μαθηματικά και τη Λογοτεχνία» θα έχουν την προσεχή Κυριακή όσοι βρεθούν στην εκδήλωση που διοργανώνει στο «Ρεξ» στις 11 το πρωί το παράρτημα Λασιθίου της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας, στο πλαίσιο ανακήρυξης του έτους 2018 ως «Έτος Μαθηματικών». Στην ίδια εκδήλωση θα βραβευθούν οι μαθητές του Νομού, που διακρίθηκαν με τις επιδόσεις τους στους Μαθηματικούς διαγωνισμούς την περυσινή σχολική χρονιά.

Ο μαθηματικός, πεζογράφος και κριτικός Μάκης Καραγιάννης θα προσπαθήσει μέσα από την ομιλία του και συνδυάζοντας τη διττή του ιδιότητα να εξηγήσει την αέναη αυτή αναζήτηση των «γιατί» και «πώς» - και να προσδιορίσει το ψάξιμο της αλήθειας στην πραγματική ζωή, στη λογοτεχνία, στα μαθηματικά.

Παράλληλα, ομάδες μαθητών από σχολεία του Αγίου Νικολάου, της Νεάπολης και της Κριτσάς θα βρεθούν με πρωτοβουλία της Πολιτιστικής Ομάδας Καθηγητών Αγίου Νικολάου  το πρωί της Δευτέρας στο «Ρεξ» και θα έχουν την ευκαιρία να μιλήσουν για το ίδιο θέμα με τον κ. Καραγιάννη.

Λίγο πριν μιλήσει στους μαθητές και σε όσους δώσουν το «παρών» στις εκδηλώσεις, ο μαθηματικός, πεζογράφος και κριτικός, με εμπειρία στα μαθηματικά ως καθηγητής στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και με πλήθος δημοσιεύσεων, λογοτεχνικών κριτικών, αλλά και εκδόσεων δικών του μυθιστορημάτων και δοκιμίων, μιλά στην ΑΝΑΤΟΛΗ. Κάνοντας μια πρώτη προσέγγιση αυτής της «αλήθειας» αναφερόμενος στην αλληλοσυμπόρευση μαθηματικών - λογοτεχνίας. Και αναζητώντας τελικά το πόσο δύσκολο ή εύκολο είναι σήμερα για ένα παιδί να αγαπήσει τα μαθηματικά (και τη λογοτεχνία) σε μια χώρα, που, όπως λέει, δεν ευνοεί την πρόοδο και την αναγνώριση των ίδιων των δικών της επιστημόνων.

Τα θεωρήματα και τα ερωτήματα

ΑΝΑΤΟΛΗ: Πώς ακριβώς προσδιορίζετε την «αλήθεια» που αναζητείτε μέσα από τα μαθηματικά και τη λογοτεχνία;

Μάκης Καραγιάννης: Όπως θα πω και στην ομιλία μου, είναι αυτή η περιπέτεια αναζήτησης της αλήθειας η οποία έχει ξεκινήσει από τα μαθηματικά. Μέχρι τον 6^o  αιώνα και την εποχή του Θαλή τα μαθηματικά είχαν μια χρηστική λειτουργία. Ο Θαλής είναι αυτός που εισήγαγε την απόδειξη στα μαθηματικά αποδεικνύοντας τα πρώτα θεωρήματα. Ταυτόχρονα, την ίδια εποχή στα παράλια της Μ. Ασίας μπαίνουν οι βάσεις της ορθολογικής σκέψης. Αναπτύσσεται δηλαδή η φιλοσοφία, η επιστήμη, η πόλις, η ιδιότητα του πολίτη και έχουμε κάτι πολύ σημαντικό: το πέρασμα από τον Μύθο που μέχρι τότε υπήρχε, στο Λόγο. Αυτή είναι και η απαρχή της αλήθειας της επιστήμης και είναι ένα μεγάλο βήμα για την ανθρωπότητα. Και πρώτα απ’ όλα οφείλεται στα μαθηματικά, στους πρώτους μαθηματικούς, στον Θαλή και αργότερα στον Ευκλείδη που κωδικοποίησε αυτή την αλήθεια  μέσα από τη γεωμετρία και έγινε αργότερα το υπόδειγμα για κάθε επιστήμη.

Α: Με βάση τη δική σας σχετική εμπειρία, η αλήθεια στην επιστήμη και στη ζωή πώς ορίζεται, πού και σε τί εμπεριέχεται;

Μ.Κ.: Ενώ για την αλήθεια στα μαθηματικά και αργότερα στην επιστήμη δεν υπάρχει ιδιαίτερη ερμηνεία, αφού υπάρχουν τα εργαλεία και ο θετικός λόγος που την αποδεικνύουν, η τραγωδία είναι η αλήθεια στην πραγματική ζωή που είναι υποκειμενική. Ο καθένας έχει τη δική του αλήθεια. Εάν δείτε ένα πρωί ή ένα βράδυ τηλεόραση, θα διαπιστώσετε πόσοι άνθρωποι σε ένα πάνελ είναι έτοιμοι να «κατασπαράξουν» το διπλανό τους βέβαιοι για τη δική τους αλήθεια. Μέχρι την εποχή του Διαφωτισμού τα μαθηματικά, η φιλοσοφία, η ποίηση πορεύονταν μαζί, αργότερα άρχισε αυτή η άγρια εξειδίκευση.

Και νομίζω πως η λογοτεχνία μας προσφέρει ακριβώς αυτό: μπορεί να θέσει τον συνολικά τον κόσμο ως ερώτημα. Μπορεί να ψάξει και να βάλει την αλήθεια του ενός, δίπλα στην αλήθεια του άλλου. Είναι δύσκολο γιατί η αλήθεια στη λογοτεχνία είναι υποκειμενική, αλλά δυστυχώς για τα μεγάλα ερωτήματα για τον έρωτα, το θάνατο, τις ανθρώπινες σχέσεις, τον πόνο και την περιπέτεια των αισθημάτων, δεν θα βρούμε απαντήσεις σε ένα επιστημονικό εγχειρίδιο. Το μεγάλο μάθημα για το πώς θα ζει κανείς ευτυχισμένος δεν διδάσκεται σε κανένα σχολείο. Η λογοτεχνία αναζητά την αλήθεια στην πραγματική ζωή. Αντικείμενό της είναι ο άνθρωπος σαν ένα πλάσμα που σκέφτεται και αισθάνεται, ότι καθένας είναι διαφορετικός. Έχει όμως τη γοητεία της γιατί μπορεί ακριβώς να βάλει μια τάξη στο χάος που ζούμε, να μας βοηθήσει να δούμε την ομορφιά της ζωής, να μας δώσει μια παρηγοριά. Και γι’ αυτό παρ’ όλη την υποκειμενικότητά της, έχει μια ουσιαστική λειτουργία σήμερα.

Α: Θεωρείτε πως μαθηματικά και λογοτεχνία υπάρχουν στιγμές και καταστάσεις στη ζωή που αλληλοπορεύνται και είναι αλληλένδετα;

Μ.Κ.: Για τον πολύ κόσμο τα μαθηματικά π.χ. είναι ένας μύθος και οι μαθητές τα αντιμετωπίζουν με φόβο. Αλλά για μένα που ασχολούμαι  και με τα δύο είναι κάτι το γοητευτικό, γιατί και τα δύο συνδυάζουν την αναζήτηση της αλήθειας - και υπάρχουν πολλά παραδείγματα λογοτεχνών που ήταν ταυτόχρονα μαθηματικοί ή λογοτεχνών που ήταν μαθηματικοί - ο Έκτορας Κακναβάτος, ο Μανόλης Ξεξάκης, ο Νίκος Μπακόλας, ο Απόστολος Δοξιάδης. Όπως είχε πει ο Heisenberg (Γερμανός φυσικός με σπουδαία συμβολή στη θεμελίωση της Κβαντομηχανικής) «δύο μόνο γλώσσες έχει ο άνθρωπος για να περιγράψει την πραγματικότητα: τα μαθηματικά και την ποίηση». Τα μαθηματικά για να περιγράψει την ποσότητα και την ποίηση, την λογοτεχνία για να περιγράψει την ποιότητα, την αλήθεια, την ομορφιά της ζωής.

Έλληνες μαθηματικοί και επιστήμονες

Α: Κατά την διάρκεια της εκδήλωσης βράβευσης των διακριθέντων μαθητών του Λασιθίου, ο Παλλασιθιώτικος Μαθηματικός Διαγωνισμός μετά από πρόταση του παραρτήματος Λασιθίου της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας θα λάβει το όνομα του Γεραπετρίτη στην καταγωγή και παγκοσμίως αναγνωρισμένου επιστήμονα Κωνσταντίνου Δασκαλάκη. Πώς κρίνετε την παρουσία του κ. Δασκαλάκη;

Μ.Κ.: Πραγματικά είναι από τους ανθρώπους που τιμούν τη χώρα καθώς είναι ένας πολύ μεγάλος επιστήμονας και μαθηματικός σε παγκόσμιο επίπεδο. Είναι αυτός που έθεσε το θεώρημα του John Forbes Nash σε διαφορετική βάση. Νομίζω ότι αυτή είναι μια οφειλόμενη τιμή που θα έπρεπε να κάνει ο τόπος.

Θα πρέπει ίσως να μας προβληματίσει ότι τα δικά μας παιδιά, όπως ο Δασκαλάκης, ο Νανόπουλος και άλλοι διακρίνονται στο εξωτερικό. Και θα πρέπει να υπάρχουν πια προϋποθέσεις όλοι αυτοί να δημιουργούν και να γίνονται μεγάλοι και από το εσωτερικό. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Νανόπουλου, που είχε κάνει αίτηση στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και απορρίφθηκε ενώ είχε 47.000 παραπομπές σε εργασίες του.

Τα σφάλματα και η επιβράβευση

Α: Πιστεύετε πως για ένα παιδί είναι το ίδιο εύκολο να αγαπήσει τα μαθηματικά και τη λογοτεχνία;

Μ.Κ.: Τα μαθηματικά κουβαλούν πίσω τους έναν μύθο και έναν φόβο. Εγώ επειδή ταυτόχρονα είμαι μαθηματικός σε σχολείο σε κάθε τμήμα που μπαίνω στην αρχή της χρονιάς γράφω στον πίνακα «δεν φοβάμαι να κάνω λάθος». Εάν αρχίσεις να φοβάσαι το λάθος, τότε έχεις χάσει το παιχνίδι. Όλοι οι μεγάλοι μαθηματικοί έχουν κάνει λάθη. Το λάθος είναι συνυφασμένο με την διαδικασία αναζήτησης της αλήθειας. Μέσα από διαδοχικά σφάλματα και προσεγγίσεις φτάνουμε στην αλήθεια. Κανείς δεν είναι σοφός για να έχει πάντα όλες τις αποδείξεις και απαντήσεις. Ρόλο σε όλο αυτό παίζει και το τί ζητάμε από τα μαθηματικά στο σχολείο καθώς αυτά είναι προσανατολισμένα στις εξετάσεις και χάνουν έτσι την μαγεία. Τα παιδιά δεν έχουν την περίσσια του χρόνου για να ασχοληθούν με τον τρόπο που πρέπει και να τ’ αγαπήσουν.

Α: Δεν είναι ωστόσο εκ φύσεως πιο εύκολο για το ανθρώπινο μυαλό και ειδικά ενός παιδιού να αφομοιώσει και να οικειοποιηθεί ένα λογοτεχνικό δοκίμιο σε σχέση με ένα μαθηματικό θεώρημα;

Μ.Κ.: Όταν κάτι το αγαπήσεις και βρίσκεις ευχαρίστηση απ’ αυτό, ασχολείσαι μόνος σου. Αυτό που ξεχωρίζει τους καλούς μαθητές είναι πως μέσα από αυτή την διαδικασία βρίσκουν μια ευχαρίστηση και αυτή η επιβράβευση κάνει τα παιδιά να αγαπήσουν ένα πράγμα και να ασχολούνται από μόνα τους. Ενώ βέβαια όλοι θαυμάζουν τα μαθηματικά και τη λογοτεχνία ελάχιστοι είναι αυτοί που πραγματικά αγαπούν τη λογοτεχνία. Κάθε Σεπτέμβρη ρωτώ τα παιδιά πόσα βιβλία διάβασαν το καλοκαίρι και από όλο το τμήμα θα βρεθούν 3-4 απ’ αυτά.

Α: Σε αυτό παίζει σίγουρα ρόλο και η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας, του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης...

Μ.Κ.: Είναι γεγονός και αυτό συμβαίνει και στους «μεγάλους». Είναι πιο εύκολο, δε χρειάζεται να σκεφτείς, το μάτι απλώς τρέχει σε όμορφες εικόνες. Το να δοθείς σήμερα ολοκληρωτικά σε κάτι είναι δύσκολο τη στιγμή που έχεις να αντιμετωπίσεις ένα σωρό πειρασμούς -κινητά, κονσόλες παιχνιδιών, διαδίκτυο, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τηλεόραση, από τα μαθήματά τους. Λείπει δηλαδή αυτός ο χρόνος ο ουσιαστικός για να δοθείς σε κάτι.

Αναδρομή και επανεκτίμηση

Ποιόν λογοτέχνη και ποιόν μαθηματικό θαυμάζετε και θεωρείτε ότι σας έχει επηρεάσει στη δουλειά και στη ζωή σας;

Μ.Κ.: Ένας άνθρωπος που πραγματικά με συγκίνησε είναι ο Έκτορας Κακναβάτος, ένας ποιητής και ταυτόχρονα μαθηματικός. Είναι ένας από τους υπερ-ρεαλιστές που εμφανίστηκαν (μαζί με τον Ελύτη κ.ά.) τη δεκαετία του ’40 και έχει γράψει εξαιρετική ποίηση, στην οποία μέσα υπάρχουν και τα μαθηματικά. Επειδή έτυχε να τον γνωρίσω, να τον παρουσιάσω και να κάνω αφιέρωμα γι’ αυτόν σε λογοτεχνικά περιοδικά, γνώρισα από κοντά πόσο σεμνός άνθρωπος ήταν. Υπήρξε αριστερός, είχε εξοριστεί, είχε μια μεγάλη περιπέτεια. Ήταν ένας σπουδαίος ποιητής και αυτός ο συνδυασμός εμένα με γοητεύει.

Κατά το γράψιμο του βιβλίου μου τα τελευταία 3 χρόνια είχα θέσει το ερώτημα της ελληνικής ιδιαιτερότητας, τί είναι αυτό που χαρακτηρίζει τους Έλληνες και έκανα μια αναδρομή από τον Όμηρο μέχρι σήμερα. Κατά τη διάρκεια αυτή διάβασα πολλά πράγματα και διαπίστωσα και πάλι πως υπήρχαν πολλοί μεγάλοι Έλληνες- μαθηματικοί σαν τον Δασκαλάκη, επιστήμονες σαν το Νανόπουλο, μεγάλοι Έλληνες φιλόσοφοι, ο Αξελός, ο Κονδύλης, ο Καστοριάδης και έζησαν στο εξωτερικό. Και υπάρχει το ερώτημα: γιατί όλοι αυτοί οι μεγάλοι μεγαλουργούν στο εξωτερικό και δεν υπάρχει η κρίσιμη μάζα/ ποσότητα, η ελληνική νοοτροπία που να αναγνωρίζει την αξία, να την αποδέχεται και να μπορούν να υπάρχουν οι προϋποθέσεις για να πάμε ένα βήμα μπροστά. Τα 3 αυτά χρόνια λοιπόν επανεκτίμησα τον Καστοριάδη σε σχέση με παλαιότερα  γιατί είναι ένας μεγάλος φιλόσοφος με βαθιά γνώση της ελληνικής γραμματείας και φιλοσοφίας.

Βιογραφία και αυτοβιογραφία. Οι εκδοχές του εαυτού στο πε-ζωγραφικό έργο του Κώστα Ντιο

Κώστας Ντιος: "Inconclusive dialogues" 

Νομίζω ότι ο Κώστας Ντιος δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Είναι γνωστό ότι το 1978, μαθήτευσε στο εργαστήρι του γλύπτη Cezar, στην Ecole des Beaux-Art του Παρισιού, παρακινημένος από τις αφηγήσεις του πατέρα του, που έφταναν στα αυτιά του στιλβωμένες από τη γοητεία του μύθου της Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας, της οποίας υπήρξε φοιτητής την εποχή του Ιακωβίδη. Αργότερα, συνέχισε στο εργαστήρι ζωγραφικής του Olivier Debré, αδερφού του διάσημου συγγραφέα Ρεζίς Ντεμπρέ. Θεωρώ ότι η ευρωπαϊκή του παιδεία τον καθόρισε ως ζωγράφο σε τέτοιo βαθμό, ώστε το έργο του να εντάσσεται στην μνήμη της τέχνης του και διαλέγεται μ’ αυτή.

Η ιστορικός τέχνης Θάλεια Στεφανίδου αναφέρει ότι η πηγή της εμπνευσής του βρίσκεται στη ζωγραφική των μεγάλων δασκάλων. Του Greco, του Velasquez, του Rembrandt, του Vermmeer, του Van Gogh, του Magritte. Εκείνων που νομοθέτησαν τους νόμους της τέχνης που διακονεί.

Ωστόσο, είναι ελάχιστα γνωστό ότι ο Κώστας Ντιος είναι ένας εξαίρετος πεζογράφος. Υπάρχει ένα σώμα δεκατεσσάρων αφηγημάτων, δημοσιευμένων όλων στην Παρέμβαση, που κινούνται στο χώρο ανάμεσα στη βιογραφία και την αυτοβιογραφία. Πρόκειται για υβριδικά αφηγήματα  στα οποία περιλαμβάνονται συνοπτικές βιογραφίες διάσημων ζωγράφων όπως είναι Φίλιππο Λίπι, ο Βαν Γκογκ, ο Μπενβενούτο Τσελίνι, ο Καραβάτζιο με ενσωματωμένο αυτοβιογραφικό υλικό του συγγραφέα.

Η βιογραφία ως λογοτεχνικό είδος έχει μια μεγάλη παράδοση. Ξεκινάει από τους «Παράλληλους Βίους» του Πλούταρχου, τους μεσαιωνικούς  «βίους αγίων» και τα Συναξάρια, τις βιογραφίες της Βικτωριανής Αγγλίας και της Γαλλίας και φτάνει ως τις μέρες μας, όπου τις τελευταίες δεκαετίες ανταγωνίζεται άλλα λογοτεχνικά είδη.

Στην Ελλάδα δεν έχει μεγάλη απήχηση και πρόκειται για ένα παραμελημένο είδος. Παρ’ όλο που στην ελληνική γραμματολογία μπορεί να βρει κανείς απομνημονεύματα των αγωνιστών του ’21 όπως του Μακρυγιάννη και του Κασομούλη, και αρκετές βιογραφίες και μυθιστορηματικές βιογραφίες όπως «Ο κοσμοκαλόγερος» του Μιχαήλ Περάνθη για τον Παπαδιαμάντη ή σύγχρονες όπως αυτή του Ρόντρικ Μπίτον για τον   Σεφέρη, το είδος ποτέ δεν αναπτύχθηκε ιδιαίτερα.

Κώστας Ντιος: "Ο πειρασμός του Αγίου Αντωνίου"

Η βιογραφία αρχίζει να γίνεται τέχνη και να αποκτά συγγένειες με το μυθιστόρημα, κυρίως ως προς την αφήγηση. Οι βιογράφοι άρχισαν να ενδιαφέρονται πια όχι μόνο για τις πράξεις αλλά χρησιμοποιώντας τις τεχνικές των μυθιστοριογράφων, δηλαδή τη φαντασία, την υποδήλωση, τη δραματική εντύπωση,  προσπαθούν αναδημιουργήσουν την προσωπικότητα και τον ψυχολογικό κόσμο του βιογραφούμενου, να περάσουν δηλαδή από την «αλήθεια της πραγματικότητας» στην «αλήθεια της φαντασίας».

Τα κόκκινα και τα μαύρα φεγγάρια του έρωτα

ΜΑΡΙΑ ΛΑΤΣΑΡΗ,  «Εν δυνάμει πραγματικότητα»,

ποιήματα, εκδ. Μανδραγόρας, σ. 60

Συνήθως οι ποιητές και οι πεζογράφοι που αργούν να εκδοθούν αποδεικνύονται περισσότερο ώριμοι και κάτοχοι της τέχνης τους. Η Μαρία Λάτσαρη επιβεβαιώνει αυτόν τον κανόνα. Η πρώτη της ποιητική συλλογή αποτελεί μια ευχάριστη έκπληξη. Η ποίησή της δεν είναι πόζα, φιλολογία ή εύκολος λυρισμός. Έχει ένα σκληρό πυρήνα αλήθειας, ένα βίωμα που μεταπλάθεται ποιητικά και την υποστηρίζει. Η γλώσσα διακρίνεται για την λιτότητα, την εκφραστική οικονομία και την ευθυβολία. Ο Ροΐδης έγραφε ότι χρησιμοποιούσε τα λεκτικά σχήματα και τις ιδιότροπες παρομοιώσεις ως ανθυπνωτικό φάρμακο δίκην ξηράς κολοκύνθης στο κεφάλι του αναγνώστη. Η ποίηση της Μαρία Λάτσαρη σου δίνει σφαλιάρες ζωής και αλήθειας που σε ξαφνιάζουν.

Ο έρωτας, για να αναφερθώ δείγματος χάριν σε μια μόνον από τις βασικές θεματικές της συλλογής, διατρέχει όλη την κλίμακα και τα πρόσωπά του. Από το «πάντα» και το «ποτέ» των εραστών, το δοξαστικό παραλήρημα της σάρκας και της ψυχής, τις πολύχρωμες και μεθυστικές αντανακλάσεις, τη φθορά και την απουσία, μέχρι το ποιητικό υποκείμενο να ψηλαφήσει με την αφή τα πικρά σκοτάδια και τα μαύρα φεγγάρια στους ραγισμένους καθρέφτες του. Έρωτας άλλοτε γήινος, σώμα και λυσιμελής κραυγή κι άλλοτε κόλαφος, ζήλεια που παλινδρομεί ανάμεσα το μίσος και την αγάπη.

Όπως αναφέρει και το μότο του Δάντη που προτάσσεται στο τελευταίο ποίημα της συλλογής για τον  Πάρη και  τον Τριστάνο -δυο από τους μεγαλύτερους μύθους στης Δύσης- «είναι ο έρωτας που τους έκανε να αναχωρήσουν από τον κόσμο αυτό». Το  σαρκοβόρο πάθος από σώμα σε σώμα θα «αναζητά άλλον ξενιστή να την αντέχει την αγάπη». Αυτό φαίνεται και από τα ποιήματα για τις δυο διάσημες γυναίκες. Την    απελπισμένη Μαρί- Τερέζ, την ερωμένη του Πικάσο, που επέλεξε την «αθόρυβη έξοδο σε σχήμα θηλιάς» για να σφραγίσει τον θανάσιμο έρωτά της  και την Καμίγ Κλοντέλ, μούσα και σύντροφο του Ροντέν, που πασχίζει μάταια στο άσυλο με «δάχτυλα σε απόγνωση/ χωρίς σμίλη και σκαρπέλο» να δαμάσει την τρέλα του έρωτα. Ωστόσο, απ’  αυτό το ταξίδι η ποίηση επιστρέφει πάντα με την οδυνηρή γνώση, εξημερώνοντας τον πόνο και τις πληγή.

Ορισμένα ποιήματα όπως το «Είναι όλα ίδια», «Στο τέλος του λαβυρίνθου»,  δείχνουν μια κατεύθυνση κοινωνική. Υποδειγματικό, κατά την άποψή μου, είναι το ολιγόστιχο «Στον βυθό». Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση σε ένα φλέγον κοινωνικό ζήτημα όπως οι πρόσφυγες, όχι με έναν πολιτικό-κοινωνικό λόγο αλλά ως «ποίηση της υπαρξιακής εμπειρίας της ιστορίας», όπως περιέγραφε την ποίηση του Τάκη Σινόπουλου ο Γιάννης Δάλλας. Με τους πρώτους στίχους μετεωρίζεσαι και στέκεσαι αναποφάσιστος ακόμη για τη γυναικεία μορφή, η περιγραφή της οποίας θυμίζει γοργόνα που ανησυχεί για την ομορφιά της. Οι δυο προτελευταίοι στίχοι μάλιστα σου μεταδίδουν μια παραπλανητική αισιοδοξία. «Βρίσκεται ινσαλάχ/ μίλια μακριά από τη φρίκη της πατρίδας». Ωστόσο, ο ακροτελεύτιος με την αιφνίδια αποκάλυψη του οριστικού μηνύματος, ανατρέπει τις αναγνωστικές προσδοκίες και το φορτίζει δραματικά με το ρίγος της αλήθειας. «Κάθισε στην ανάστροφη καρίνα/ η μπλούζα ασήμιζε από τα λέπια/ χαμογελούσε με επιφύλαξη/ μην είχε φύκια/ ανάμεσα στα δόντια/ (πού να ψάχνει τώρα/ τον μπόγο της για νήμα)/ Βρίσκεται ινσαλάχ/ μίλια μακριά από τη φρίκη της πατρίδας/ πολλές οργιές κάτω απ’ την επιφάνεια του Αιγαίου».

Η γλωσσική επεξεργασία ενσωματώνει στο ποιητικό κείμενο  μια συμβολική εικονοποιία που παραπέμπει στη ζωγραφική και το ασυνείδητο αφού «τα όνειρα, συνθέτουν σ’ ένα πρόσωπο τον αειθαλή και φυλλοβόλο εαυτό μας». Έκδηλο στις σελίδες είναι, επίσης,  το αποτύπωμα των σπουδών της στη βιολογία, του  διδακτορικού  της  στις νευροεπιστήμες, αλλά και στο χώρο της μετάφρασης καρπός της οποίας είναι και το «Φαντάσματα στον εγκέφαλο» από τις  Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, καθώς ενοφθαλμίζει στοιχεία τους στον ποιητικό λόγο. «Ρωτώ την ποίηση/ για το σχήμα της λύπης/ την ιτιά μου δείχνει/ το δέντρο που πονά, αυτή/ με γερμένα τα κλαριά/ προσκυνά βουβά το χώμα/ Νευρωνικό αντίστοιχο/ λέει η επιστήμη/ γυναίκας κλαίουσας που/ με λυτά τα μακριά μαλλιά/ θρηνεί ασάλευτη/ του έρωτα/ το φθαρτό σώμα».

Η πρώτη ώριμη συλλογή της Λάτσαρη, αναδεικνύει μια ποιητική φωνή που προοιωνίζεται μια πολύ ενδιαφέρουσα εξέλιξη.

ΑΥΓΗ 10.09.2017