Μάκης Καραγιάννης: Μίλαν Κούντερα

Πέμπτη 22 Φεβρουαρίου 2007

Μίλαν Κούντερα

Μυθιστορηματικός στοχασμός και ρητορική της εξορίας

ΦΡΑΝΣΟΥΑ ΡΙΚΑΡ

«Το τελευταίο απόγευμα της Ανιές. Δοκίμιο για το έργο του Μίλαν Κούντερα»
Μετάφραση: Γιάννης Κιουρτσάκης, «βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ», Αθήνα 2005, σελ. 209

Παρά το γεγονός ότι το Αστείο εκδόθηκε στην Ελλάδα το 1971 και έως σήμερα έχει μεταφραστεί το σύνολο των μυθιστορημάτων και των δοκιμίων του Μίλαν Κούντερα, εκτός κάποιων βιβλιοκριτικών, απουσιάζουν σχεδόν οι ελληνικές μελέτες. Αντίστοιχη, νομίζω, είναι η πρόσληψη και η υποδοχή του έργου μεγάλων ξένων πεζογράφων. Αν θεωρήσουμε, λοιπόν, το μυθιστόρημα ως παγκόσμια τέχνη εύλογα ανακύπτει το ερώτημα κατά πόσο το αντίστοιχο ελληνικό, αλλά και η εγχώρια κριτική, υπερβαίνουν τους στενούς τοπικούς ορίζοντες, εντάσσονται σε ένα υπερεθνικό πλαίσιο και συνομιλούν με την ιστορική μνήμη αυτής της τέχνης;

Ο Φρανσουά Ρικάρ διδάσκει γαλλική λογοτεχνία στο πανεπιστήμιο ΜακΓκίλ του Μόντρεαλ και θεωρείται ένας από τους πιο σοβαρούς μελετητές του Κούντερα, γράφοντας ακόμη και τους επιλόγους στα μυθιστορήματά του, όταν κυκλοφορούν σε εκδόσεις τσέπης. Το βιβλίο είναι δοκίμιο και το ύφος του απέχει από τις εμβριθείς λόγιες ή ακαδημαϊκές μελέτες. Ο συγγραφέας ομολογεί την μεροληψία και τον θαυμασμό για το έργο του, αλλά το προσεγγίζει πρώτα απ΄ όλα ως αναγνώστης. Επιχειρεί μια συνολική αποτίμησή του, διεξέρχεται τα μοτίβα, τα θέματα και τα πρόσωπα που επανέρχονται. Αναδεικνύει τα μυστικά της μυθιστορηματικής γραφής εξετάζοντας τους τρόπους της σύνθεσης, τους κανόνες που διέπουν τα κεφάλαια και τα επεισόδια.

Δεν πρόκειται για «αιρετική» αλλά, κυρίως, για μια πρωτότυπη ανάγνωση. Από το σύνολο της πεζογραφίας επιλέγει και εστιάζει στο επεισόδιο της Ανιές, της ηρωίδας του πέμπτου μέρους της Αθανασίας, το οποίο θεωρεί ότι ενσαρκώνει εμβληματικά την αντίληψη του τσέχου συγγραφέα για την τέχνη του μυθιστορήματος. Η ηρωίδα, η οποία βρίσκεται στις ελβετικές Άλπεις και ετοιμάζεται να ξαναγυρίσει στο Παρίσι, θα αναβάλει αναίτια και παράλογα το ταξίδι της. Αιχμαλωτίζεται από τη γοητεία των βουνών, εγκαταλείπεται στην ομορφιά του τοπίου, παραιτείται από το εγώ της, από τη διάθεση να αγωνιστεί και να αλλάξει τη ζωή της.

Το κλασικό μυθιστόρημα ή το «μυθιστόρημα του αγώνα», όπως το αποκαλεί ο Ρικάρ, θα μπορούσε να συνοψισθεί σε ένα σχήμα όπου το κεντρικό πρόσωπο μάχεται ως ιππότης ενάντια στον κόσμο και τους ανθρώπους. Είναι η περιγραφή μιας σύγκρουσης και αναζήτησης. Όμως, στο τέλος ο ήρωας -είτε θριαμβεύει είτε συντρίβεται- κατακτά μια άλλη όραση των πραγμάτων. Παρακολουθούμε τη στιγμή της μεταστροφής και της υπέρβασης όσων έζησε, το τέλος των ψευδαισθήσεων και τον ξανακερδισμένο χρόνο. Απέναντι στις συνηθισμένες συμβάσεις όπου το μυθιστόρημα μοιάζει «με δρόμο στενό κατά μήκος του οποίου καταδιώκει κανείς τα πρόσωπα με το μαστίγιο», ο Κούντερα αντιπροτείνει την εικόνα ενός συμποσίου όπου σερβίρονται πολλά πιάτα. Ο αναγνώστης «δεν θα ήταν καταδικασμένος να προχωρά καταβροχθίζοντας χιλιόμετρα πλοκής πριν από το τέρμα της τελικής αποκάλυψης», αλλά θα στεκόταν εκστατικός όπως η Ανιές μπροστά στις παραλλαγές και στο δάσος των σημασιών, στη μέση ενός κύκλου χωρίς τέλος και «έκβαση». Η ψυχική της στάση περιγράφει την αισθητική του για τον ήρωα, οποίος εγκαταλείπει τον κόσμο, κάνει ένα βήμα στο πλάι, παραδίνεται στη ματαιότητα, λιποτακτεί.

Παρά το ότι ο ίδιος έχει δηλώσει ότι θωρεί αυθεντικό μόνο το μυθιστορηματικό έργο, το κουντερικό corpus είναι εξαιρετικά πλούσιο. Απλώνεται σε όλα τα είδη του λόγου περιλαμβάνοντας ποίηση, θέατρο, λογοτεχνικά δοκίμια, μυθιστορήματα.

Για την τυπολογία και την ταξινόμηση της πεζογραφίας του υπάρχουν διάφορες προσεγγίσεις. Μια πρώτη διάκριση, την οποία υιοθετεί ο Φρανσουά Ρικάρ, γίνεται με άξονα τη γλώσσα του πρωτοτύπου. Από τα δέκα συνολικά μυθιστορήματα, τα πρώτα εφτά –Γελοίοι έρωτες, Το αστείο, Η ζωή είναι αλλού, Το βάλς του αποχαιρετισμού, Το βιβλίο του γέλιου και της λήθης, Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι, Η αθανασία- περιλαμβάνονται στον λεγόμενο τσέχικο κύκλο, ενώ στον γαλλικό ανήκουν Η βραδύτητα, Η ταυτότητα και Η άγνοια. Τι σημαίνει όμως αυτή η αλλαγή της γλώσσας; Ο ίδιος ο Κούντερα αναφέρει ότι «Με την Αθανασία εξάντλησα όλες τις δυνατότητες μιας μορφής που ήταν ως τότε η δική μου και την οποία είχα παραλλάξει και αναπτύξει από το πρώτο μου μυθιστόρημα και πέρα. Έξαφνα έγινε φανερό τούτο το πράγμα: ή είχα φτάσει, ως μυθιστοριογράφος, στην άκρη του δρόμου μου, ή έμελλε να ανακαλύψω ακόμα ένα δρόμο, εντελώς άλλον. Από εκεί προέκυψε ίσως ακόμα η ακατανίκητη επιθυμία να γράψω στα γαλλικά. Να βρεθώ ολωσδιόλου αλλού. Σε ένα δρόμο ανυποψίαστο. Η αλλαγή της μορφής ήταν το ίδιο ριζική με την αλλαγή της γλώσσας». Η συμπύκνωση του αφηγηματικού χρόνου, η λιτότητα στον αριθμό των θεμάτων και των προσώπων και η αναζήτηση του ουσιώδους είναι τα κυριότερα χαρακτηριστικά της γαλλικής τριλογίας. Δεν πρόκειται όμως για τις προσφιλείς στους γραμματολόγους ρήξεις ή αρνήσεις στη μυθιστορηματική εξέλιξη όσο για παραλλαγές μέσα στο ίδιο έργο, το οποίο κατά βάση παραμένει ενιαίο.

Ο έρωτας, η λήθη, η ταυτότητα του «εγώ», η συμφωνία μας με το είναι, αποτελούν βασικά θέματα, οι ποικίλες φανερώσεις των οποίων επανέρχονται συνεχώς σε όλα τα έργα. Κυρίως όμως από το Αστείο μέχρι το τελευταίο μυθιστόρημα διερευνάται η ηθική της εξορίας. «Όταν ξεπεραστούν τα σύνορα ακούγεται μοιραία το γέλιο» σκέφτεται ο Γιάν, ο ήρωας από Το βιβλίο του γέλιου και της λήθης, εκφράζοντας μια θεμελιακή κατάσταση και στάση των προσώπων του Κούντερα. «Πώς να ζήσει κανείς σ΄ένα κόσμο με τον οποίο δεν συμφωνεί;» διερωτάται η Ανιές υπογραμμίζοντας εκτός από τα γεωγραφικά τα εσωτερικά σύνορα. Η φυγή είναι η αντίδρασή τους απέναντι την αμφισημία των πραγμάτων και τα «αστεία» της Ιστορίας. Παραμένουν αμήχανοι, όπως ο Γιόζεφ και η Ίρενα -οι πρωταγωνιστές της Άγνοιας- διαπιστώνοντας ότι ο νόστος είναι αδύνατος σε μια πατρίδα όπου «η ωμότητα του χρήματος αντικατέστησε την ωμότητα της πολιτικής. Η εμπορική ανοησία αντικατέστησε την ιδεολογική ανοησία». Ανέστιοι μέσα στη ματαιότητα και την παγίδα του κόσμου με μοναδικό τους όπλο το γέλιο.

Πρόσφατα κυκλοφόρησε στη Γαλλία Η κουρτίνα (Le Rideau), το τρίτο βιβλίο του Κούντερα για την τέχνη του μυθιστορήματος. Με το σύνολο του έργου του –πεζογραφικό και δοκιμιακό- προσπαθεί να επαναπροσδιορίσει την έννοιά του θέτοντας στο στόχαστρο της κριτικής την αισθητική του 19^ου αιώνα ή του «Β’ ημιχρόνου».

Η φιλοδοξία του δεν είναι να απορρίψει μια πλούσια κληρονομιά αλλά να αναστοχαστεί πάνω στις καταστατικές του συντεταγμένες. Αναζητώντας τους προγόνους και τη λησμονημένη αισθητική των απαρχών του -τις Προδομένες διαθήκες σύμφωνα με τη διατύπωση του ίδιου - καταφεύγει στον Ραμπελέ, τον Θερβάντες, τον Ντιντερό. Τούτο δεν συνιστά μια νοσταλγική επιστροφή αλλά την αναζήτηση της γενέθλιας ελευθερίας του, επανεξετάζοντας όσα στην πορεία του από επιτυχίες κατέληξαν κλισέ. Όταν ακόμη το μυθιστόρημα ήταν ένα ετερόκλητο σύμπαν όπου συνυπήρχαν η παρωδία και το γέλιο μαζί με τον στοχασμό.

Έτσι, ξεπερνώντας τον εξαντλημένο ρεαλιστικό κανόνα, την ενότητα της δράσης, την γραμμική συνέχεια του χρόνου, τον ψυχολογικό ρεαλισμό, βαδίζοντας στα ίχνη του Κάφκα, του Μούζιλ, του Μπροχ και του Γκομπρόβιτς αναζητά το δικαίωμα στην παρέκβαση, το πνεύμα του παιχνιδιού, την πολυφωνία και προπάντων στην υπονόμευση της αληθοφάνειας η οποία κυριάρχησε στο «Β’ ημίχρονο». Βεβαίως, η δοκιμιακή του σκέψη δεν διεκδικεί κάποια επιστημονικότητα, ούτε καν αντικειμενικότητα, καθώς εξακολουθεί να παραμένει μυθιστορηματική, δηλαδή να δεσμεύεται από τα συμφραζόμενα και να ριζώνει σε συγκεκριμένα πρόσωπα.

Νομίζω ότι αξία του Κούντερα συνίσταται, εκτός των άλλων, στα θεμελιώδη ερωτήματα για τη φύση του μυθιστορήματος και τα όρια της ύπαρξης τα οποία, έργω και λόγω, κρατά επίκαιρα και ανοιχτά. Το βιβλίο του Φρανσουά Ρικάρ, στην καλή μετάφραση του Γιάννη Κιουρτσάκη, τα επαναφέρει εύστοχα και αποτελεί ευκαιρία για μια νέα ανάγνωση.

ΑΥΓΗ 13.11.2005

info: