Andrew Crumey: «Το μυθιστόρημα δεν δίνει μονοδιάστατες απαντήσεις»

Συνέντευξη με τον Άντριου Κρούμυ. "The books' journal", τχ. 34 Αύγουστος 2013. 

Η συζήτηση που έκανα με τον Αντριου Κρούμυ έγινε στα πλαίσια της 10^ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης. Μεταφραστικά βοήθησε ο Σωκράτης Καμπουρόπουλος.

Τον κατατάσσουν στην περιοχή του μεταμοντερνισμού, κάνουν λόγο για «μαθηματική λογοτεχνία», αλλά ο βρετανός συγγραφέας Άντριου Κρούμυ πάντα προσπαθεί να διαψεύδει τις εύκολες κατηγοριοποιήσεις της κριτικής. «Τα περισσότερα πράγματα που οι κριτικοί αντιλαμβάνονται ως μεταμοντέρνα στο έργο μου, τα συναντάμε ήδη στον Ντιντερό, στον Θερβάντες, στον Λώρενς Στερν», δηλώνει, μεταξύ άλλων, στη συνέντευξη που παραχώρησε με την ευκαιρία της παρουσίας του στην Ελλάδα, στην πρόσφατη Έκθεση Βιβλίου της Θεσσαλονίκης.

Ο  βρετανός πεζογράφος Άντριου Κρούμυ, ένας από τους βασικούς εισηγητές του μεταμοντερνισμού στη βρετανική λογοτεχνία,  είναι γνωστός στο ελληνικό κοινό, αφού έχουν μεταφραστεί όλα τα βιβλία του. Ήταν προσκεκλημένος της 10^ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου της Θεσσαλονίκης όπου τον συναντήσαμε για τη συνέντευξη που ακολουθεί. Συνομιλήσαμε για το τελευταίο βιβλίο του,  The Secret Knowledge- ταυτόσημο στον τίτλο με ένα πρόσφατο, πολυσυζητημένο στην Αμερική, βιβλίο του Ντέηβιντ Μάμετ, μόλις κυκλοφόρησε στη χώρα του-,  καθώς και για το ρόλο του  μυθιστορήματος και της λογοτεχνίας. Η χρησιμότητα των μαθηματικών και η αλήθεια του καλλιτέχνη, ο μεταμοντερνισμός και η θέση του έργου του μέσα σ’ αυτό το αισθητικό ρεύμα ήταν μερικά ακόμα σημεία γύρω από τα οποία περιστράφηκε η συζήτησή μας. Ο ρατσισμός, η διάχυση του ανορθολογισμού και η σημερινή επικαιρότητα του Διαφωτισμού είναι, περίπου, απαραίτητο συμπλήρωμα τέτοιων συζητήσεων.

Ο Άντριου Κρούμυ γεννήθηκε στη Γλασκώβη. Σπούδασε μαθηματικά και θεωρητική φυσική, ενώ ήταν για χρόνια λογοτεχνικός συντάκτης στην εφημερίδα Scotland on Sunday. Από το πρώτο του μυθιστόρημα Μουσική σε ξένη γλώσσα (1994), με το οποίο απέσπασε το  Saltire First Book Award, έδειξε την πρωτοτυπία του στην αφήγηση και  μια ιδιαίτερη  εφευρετικότητα για τη δομή του μυθιστορήματος.   Στο Πφιτς, το οποίο ανακηρύχτηκε από τον «Observer» και τους «Νew York Times» καλύτερο βιβλίο της χρονιάς για το 1995, συναντάμε τα περισσότερα γνωρίσματα τα οποία μπορούν θεωρηθούν καταστατικές συντεταγμένες της μεταμοντέρνας συνθήκης: αμφισβήτηση του γνωστικού υποκειμένου, επινόηση της πραγματικότητας, μείξη των ειδών και παιχνίδι των μορφών, αυτοαναφορικότητα και εικονική πραγματικότητα.

Κινούμενος μακράν του ρεαλισμού, υπονομεύει τις αφηγηματικές συμβάσεις. Το βιβλίο μέσα στο βιβλίο, τα πολλαπλά υποκείμενα της γραφής, ως τεχνικές, δημιουργούν ένα παιχνίδι αντικριστών κατόπτρων. Έτσι συνειδητοποιούνται τα όρια της αφήγησης, η αδυναμία να «κυκλώσει» αποτελεσματικά τον πραγματικό κόσμο των βιωμάτων. Η ετικέτα του μεταμοντέρνου, όπως και κάθε αισθητικό ρεύμα, δεν καθαγιάζει ούτε δίνει πιστοποιητικά εγγυημένης αναγνωστικής απόλαυσης. Τα  βιβλία του Κρούμυ είναι ενδιαφέροντα  γιατί ο ίδιος κατορθώνει να ισορροπεί χρησιμοποιώντας στοιχεία από την παράδοση και ταυτόχρονα δοκιμάζοντας τολμηρές ελευθερίες σε ένα διαρκές παιχνίδι των μορφών. Ελευθερίες που έλκουν την καταγωγή τους από το «πρώτο ημίχρονο» του μυθιστορήματος, όπως το αποκαλεί ο Μίλαν Κούντερα, όταν από το είδος απουσίαζε ακόμη το πνεύμα του σοβαρού και η επιταγή της αληθοφάνειας. «Τα περισσότερα πράγματα που οι κριτικοί αντιλαμβάνονται ως μεταμοντέρνα στο έργο μου, τα συναντάμε ήδη στον Ντιντερό, στον Θερβάντες, στον Λώρενς Στερν» επισημαίνει ο Κρούμυ.

                               

Στο Sputnik Caledonia (2008) μεταφερόμαστε στη (φανταστική) Λαϊκή Δημοκρατία της Βρετανίας, όπου  μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έχει επικρατήσει το Κομμουνιστικό Κόμμα. Οι πολλαπλές πραγματικότητες είναι μια επαναλαμβανόμενη υπόθεση στα έργα του, που επανέρχεται στη Μουσική σε ξένη γλώσσα, στο Μόμπιους Ντικ (2004) αλλά και στην Αρχή του Ντ’ Αλαμπέρ (1996). Η δημιουργία φανταστικών κόσμων, οι διερωτήσεις για το αν η τυχαιότητα ή το πεπρωμένο διαμορφώνουν την  Ιστορία είναι βασικά χαρακτηριστικά των μυθιστορημάτων του, που προτιμά να τα ονομάζει φιλοσοφικά μυστήρια.  Πίσω απ’ αυτά  βρίσκεται η θεωρία των παράλληλων κόσμων του Hugh Everett  για την ερμηνεία της κβαντομηχανικής, η οποία συναντά τον «Κήπο με τα διακλαδωτά μονοπάτια» του Μπόρχες.  Έτσι, το  μυθιστόρημα γίνεται η κοίτη μέσα στην οποία συγκλίνουν ο φιλοσοφικός στοχασμός, η επιστημονική φαντασία,  λογοτεχνικά είδη όπως το θρίλερ ή το πικαρέσκ και ποικίλες φωνές από την ιστορία της λογοτεχνίας.  Το βιβλία του Κορύμυ ,έτσι, μοιάζουν   να συνομιλούν με τον Δον Κιχώτη του Θερβάντες, τον Ζακ το Μοιρολάτρη του Ντιντερό μέχρι τον Ίταλο Καλβίνο, τον Κάφκα και τον Μπόρχες, οι οποίοι επανέρχονται επίμονα στις σελίδες του.

Με το Secret Knowledge (που κυκλοφόρησε στις 19.07.2013) ο Άντριου Κρούμυ υπόσχεται στους αναγνώστες ένα πιο σκοτεινό και πολιτικό μυθιστόρημα. Διαδηλωτές, αγκιτάτορες και πρόσφυγες του Ολοκαυτώματος μαζί με καλλιτέχνες και επιχειρηματίες συνθέτουν ένα ερεθιστικό σκηνικό στη σημερινή εποχής της λιτότητας.

-Στην Ελλάδα υπάρχει ένα σταθερό αναγνωστικό κοινό για τα βιβλία σας. Θα θέλατε να μας πείτε λίγα πράγματα για το καινούργιο σας μυθιστόρημα, The Secret Knowledge, που κυκλοφόρησε στα αγγλικά;

- Είναι ένα βιβλίο με θέμα τη μουσική. Ο ήρωας είναι ένας γάλλος συνθέτης των αρχών του 20ου αιώνα που, για κάποιο μη προφανή λόγο, αυτοκτονεί αφήνοντας πίσω του ένα τελευταίο έργο, τη Μυστική γνώση. Το ανακαλύπτει ένας σύγχρονος πιανίστας. Το μυθιστόρημα αφηγείται, σε δύο διαφορετικούς χρόνους, τι συμβαίνει στη ζωή του συνθέτη και του πιανίστα, και καταπιάνεται με μια σειρά από ιστορικές προσωπικότητες, όπως συμβαίνει και στα άλλα βιβλία μου. Σε σχέση με τα προηγούμενα είναι πιο σκοτεινό, με χιουμοριστικά στοιχεία και, επίσης, ένα πιο πολιτικό βιβλίο. Είμαι περήφανος γι’ αυτό.

     -Πώς έχουν επηρεάσει τη γραφή σας τα μαθηματικά; Πόση σχέση μπορεί να έχουν τα μαθηματικά με ένα μυθιστόρημα,  με την αλήθεια του καλλιτέχνη;

- Κάθε συγγραφέας αντλεί από την εμπειρία του και κάθε συγγραφέας έχει ασχοληθεί με κάτι, πριν γίνει συγγραφέας. Εγώ συνέβη να έχω ασχοληθεί με τα μαθηματικά και με τη φυσική, να έχω έρθει σε επαφή με την έρευνα και τον κόσμο των ιδεών που ανακύπτουν στον χώρο τους. Το σκέλος της ερώτησής σας που αναφέρεται στην αλήθεια μ’ ενδιαφέρει κι εμένα πολύ. Η αλήθεια στα μαθηματικά βασίζεται στη λογική (logical truth). Οι μαθηματικές προτάσεις αναδεικνύονται σε αληθείς ή ψευδείς σύμφωνα με τη λογική. Σε δηλώσεις, όμως, του τύπου «Ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν μεγάλος καλλιτέχνης» ή «Ο Χίτλερ ήταν κακός άνθρωπος», με τις οποίες οι περισσότεροι θα συμφωνούσαν, έχουμε προτάσεις κοινωνικά αληθείς.  Υπάρχει μια κοινωνική συμφωνία γύρω από την «αλήθεια» που είναι διαφορετική από τη λογική έννοια της αλήθειας. Επιπλέον, υπάρχει ένα άλλο είδος αλήθειας, που δεν σχετίζεται με δύο προηγούμενες, το οποίο αναζητάει όποιος ασχολείται με την τέχνη και έχει σχέση μ’ αυτό που επιδιώκει μέσα από την τέχνη. Ποτέ δεν ξέρεις αν τα κατάφερες: είναι η έννοια τού να είσαι αληθινός προς τον εαυτό σου. Οτιδήποτε κάνεις στη ζωή, αναρωτιέσαι διαρκώς: «είναι αυτό που έπρεπε να κάνω, είμαι αρκετά ειλικρινής με τον εαυτό μου;» Αυτή είναι για μένα η έννοια της αλήθειας στον καλλιτέχνη. Μια μορφή ειλικρίνειας απέναντι στον ίδιο σου τον εαυτό.

- Συμφωνείτε με τον όρο «μαθηματική λογοτεχνία» (mathematics literature), και, αν ναι, θα εντάσσατε το έργο σας σ’ αυτή την κατηγορία;

- Μπορεί να υπάρχει λογοτεχνία με κάποιες αναφορές ή με χαρακτήρες που προέρχονται ή παραπέμπουν σε μορφές μαθηματικών. Μπορεί να υπάρχει και λογοτεχνία στην οποία μία ή δύο κυρίαρχες ιδέες των μαθηματικών διαδραματίζουν έναν σημαντικό ρόλο. Νομίζω ότι αν συμβαίνει κάτι από αυτά τα δύο στα μυθιστορήματά μου, είναι κυρίως το δεύτερο: προσπαθώ να εντάξω τις ιδέες στο μυθιστόρημα. Με ενδιαφέρουν σαφώς τα μαθηματικά και η φυσική, αλλά πρέπει να ξεκαθαρίσω ότι οι ιδέες από τη φυσική, λ.χ. από την κβαντική θεωρία, είναι κατά κάποιον τρόπο βασικές, γιατί τα μυθιστορήματά μου είναι μυθιστορήματα ιδεών. Αυτό που μ’ ενδιαφέρει είναι πώς αυτές οι ιδέες καθόρισαν την ανθρώπινη σκέψη και πώς αντανακλώνται στον τρόπο με τον οποίο ζούμε τις ζωές μας. Τώρα, αν το κοινό θέλει να το πει αυτό μαθηματική λογοτεχνία ή επιστημονική φαντασία ή φανταστική λογοτεχνία δεν μ’ ενδιαφέρει. Το είδος των βιβλίων που μ’ ενδιαφέρουν περισσότερο είναι αυτά που αντιστέκονται στην κατηγοριοποίηση:  όταν ένα βιβλίο κατατάσσεται, σχεδόν αυτόματα, σ’ ένα είδος το θεωρώ αρνητικό στοιχείο. Επομένως, υποθέτω ότι ενστικτωδώς το αποφεύγω κι εγώ με τα βιβλία μου. Από την άλλη πλευρά, βέβαια, οι «κατηγορίες» βοηθούν το αναγνωστικό κοινό να διαλέξει αυτό που θέλει να διαβάσει, οπότε, από αυτή την άποψη, δεν έχω αντίρρηση. Τα βιβλία μου, όμως, δεν έχουν τίποτα να διδάξουν, ούτε κάποιο είδος μήνυμα να μεταδώσουν. Ο ρόλος της λογοτεχνίας είναι να θέτει τα ερωτήματα, όχι να τα απαντάει.

- Η αίσθησή μου είναι ότι το κλασικό μυθιστόρημα του 19ου αιώνα, ήταν μια ολόκληρη ήπειρος γνώσης, ενώ πολλές φορές το σημερινό έχει καταντήσει να αφορά τις ερωτικές περιπέτειες μιας νοικοκυράς. Κατά τη γνώμη μου η συνεισφορά σας στο μυθιστόρημα είναι ότι ξαναφέρατε σ’ αυτό τη φιλοσοφία, την Ιστορία και την επιστήμη, επιδιώκετε να γίνει μια ήπειρος γνώσης. Συμφωνείτε μ’ αυτή την άποψη; Σκοπεύετε να συνεχίσετε στην ίδια κατεύθυνση;

- Δεν είμαι σίγουρος ότι συμφωνώ μ’ αυτή την περιγραφή του μυθιστορήματος του 19^ου αιώνα- ή πριν ή και μετά απ’ αυτόν. Κατά τη γνώμη μου υπάρχει μια παράδοση μετάδοσης γνώσης μέσω της λογοτεχνίας, η οποία είναι δυνατόν να γίνεται με ανατρεπτικό τρόπο, λ.χ. μέσα από τη σάτιρα ή την παρωδία (όπως στον Ραμπελαί και, ως ένα βαθμό, στον Θερβάντες). Αυτό που κάνει ο Ραμπελαί είναι η διακωμώδηση της ψευδο-γνώσης και αυτό έχει σχέση μ’ αυτό που προσπαθώ να κάνω κι εγώ στα μυθιστορήματά μου. Χρησιμοποιώ τις ιδέες, γιατί μ’ ενδιαφέρουν οι ιδέες. Αλλά επανερχόμαστε στο ίδιο ερώτημα: είναι  η φύση του μυθιστορήματος διδακτική, είναι ο ρόλος του να δίνει απαντήσεις, όπως, ας πούμε, μια διάλεξη;  Ή οφείλει να παράγει τη δική του γνώση, ξεκινώντας από την υπάρχουσα; Κατά τη γνώμη μου το δεύτερο. Ο Μιχαήλ Μπαχτίν, ένας θεωρητικός που θαυμάζω πάρα πολύ, αντιλαμβάνεται το μυθιστόρημα ως «οικουμενικό μέσο». Μπορείς να βάλεις τα πάντα σ’ ένα μυθιστόρημα, να έχεις ένα μυθιστόρημα γραμμένο όπως ένα βιβλίο μαγειρικής, ένα βιβλίο επισκευής αυτοκινήτου, ένα διδακτικό εγχειρίδιο μαθηματικών κ.λπ. Το αντίστροφο δεν ισχύει: ένα βιβλίο μαγειρικής γραμμένο σαν μυθιστόρημα, παραμένει μυθιστόρημα: το μυθιστόρημα απορροφά τα πάντα, το δε «σφουγγάρι» είναι ο συγγραφέας, από αυτόν εξαρτάται ποια κομμάτια γνώσης θα διηθηθούν διαμέσου του. Ο Μπαχτίν, όμως, είναι σαφής: ο ρόλος του μυθιστορήματος δεν είναι να προσφέρει μονοδιάστατες απαντήσεις.

- Συμφωνείτε με την άποψη που σας χαρακτηρίζει ως «προγραμματικά»,  εμπρόθετα δηλαδή,  μεταμοντέρνο;

- Εξαρτάται από το πώς ορίζουμε τον όρο «μεταμοντέρνο». Τα περισσότερα πράγματα που οι κριτικοί αντιλαμβάνονται ως μεταμοντέρνα στο έργο μου, τα συναντούμε ήδη στον Ντιντερό, στον Θερβάντες, στον Λώρενς Στερν... Εάν δούμε τα λογοτεχνικά ρεύματα ως χαρακτηριστικά συγκεκριμένων περιόδων της ιστορίας, τότε όχι, δεν θα χαρακτήριζα τον εαυτό μου μεταμοντέρνο. Εάν δούμε, όμως, το μεταμοντέρνο ως τάση η οποία είναι διαρκώς παρούσα στην ιστορία της λογοτεχνίας, μια επιθυμία να παίξει κανείς με τη μορφή, να την αμφισβητήσει, τότε ναι, αυτό κάνω. Όπως και με την ερώτηση για τη μαθηματική λογοτεχνία, εάν το κοινό μου θέλει να με αποκαλεί «μεταμοντέρνο συγγραφέα» δεν έχω πρόβλημα. Από πάλι γιατί πρέπει να υπάρχει κάποια ταμπέλα; «Μετα-τι;» Γενικά, πάντως, δεν έχω πρόβλημα, ούτε θεωρητικολογώ με την απάντησή μου.

- Πώς αντιμετωπίζετε, γενικά, τη συζήτηση που διεξάγεται σήμερα γύρω από τον μεταμοντερνισμό- λαμβάνοντας υπ’ όψη ότι αρκετοί θεωρητικοί, όπως ο Τέρυ Ήγκλετον, εκφράζουν τις επιφυλάξεις τους και επισημαίνουν τις αδυναμίες του.

- Όταν άρχισα να εκδίδω τα βιβλία μου, πριν από περίπου είκοσι χρόνια, οι περισσότεροι κριτικοί με χαρακτήριζαν «μεταμοντέρνο», κυρίως γιατί ήταν διαθέσιμος εκείνη την εποχή ο όρος. Σήμερα έχει πάψει να είναι της μόδας και οι κριτικοί δεν χαρακτηρίζουν πια μ’ αυτόν τα βιβλία μου. Ιδίως τα δύο τελευταία, τα προσδιορίζουν ως επιστημονική φαντασία. Όπως είπα, δεν γράφω τα βιβλία μου εκκινώντας από μια φιλοσοφική σκοπιά που έχω υιοθετήσει εκ των προτέρων. Στο βιβλίο μου Sputnik Caledonia, το θέμα δεν είναι ο μεταμοντερνισμός, είναι ο μαρξισμός, ο καπιταλισμός και η γνώση. Και δεν παρουσιάζονται, όπως είπα, ως απαντήσεις για το τι πρέπει να γίνει, αλλά ως τρόποι  σκέψης, ως μια δραματοποιημένη συζήτηση. Επομένως, δεν με ενδιαφέρει ο μεταμοντερνισμός ή το αντίθετό του, ή το κατά πόσον είναι ξεπερασμένος. Η μόδα είναι το τελευταίο πράγμα που με ενδιαφέρει.

- Τα τελευταία χρόνια, στην Ελλάδα, πληθαίνουν οι εκδηλώσεις του ρατσισμού και ανεβαίνει η Ακροδεξιά. Ως συγγραφέας που έχει ασχοληθεί με τον Διαφωτισμό, ποια είναι σήμερα η επικαιρότητά του; Μας έδωσε τον ορθό λόγο, την ανεκτικότητα απέναντι στον «Άλλο» και συνεπώς μας είναι απαραίτητος ή όπως λένε κάποιοι, είναι η ρίζα του κακού; Ποια είναι η γνώμη σας;

- Απ’ όσο γνωρίζω, ο εκδότης μου στην Ελλάδα (Πόλις) έχει εκδώσει, εκτός από λογοτεχνία, μερικά βασικά κείμενα του Διαφωτισμού και το πρώτο βιβλίο μου που διάλεξε ήταν το Πφιτς, ένα βιβλίο εξολοκλήρου γύρω από τον Διαφωτισμό. Ο Διαφωτισμός, είναι αλήθεια, ότι έχει σήμερα μια μεικτή εικόνα, τροφοδοτώντας σειρά από θετικές και αρνητικές συνδηλώσεις. Οι αρνητικές κριτικές του ανάγονται στον Αντόρνο και τη Διαλεκτική του Διαφωτισμού, σε επιθέσεις που δέχτηκαν οι απόψεις του για τα δικαιώματα των γυναικών, στο ότι ο Βολταίρος κέρδιζε χρήματα από το εμπόριο χρησιμοποιώντας σκλάβους κ.λπ., και ως κριτικές είναι κάπως αντιφατικές. Μια άλλη κριτική που δέχτηκε είναι ότι, ουσιαστικά, εισηγήθηκε μια μορφή αφελούς υλισμού. Η κριτική αυτή  είναι μια έγκυρη, με την έννοια ότι είναι δυνατόν να έχουμε πιο εκλεπτυσμένες μορφές υλισμού. Όπως, όμως, και στην ερώτηση για τον μεταμοντερνισμό, σημασία έχει τι εννοούμε: μιλάμε για μια περιοδολόγηση της ιστορίας ή μιλάμε για ιδέες που εμφανίζονται σε διαφορετικές περιόδους της ιστορίας και τους δίνουμε διάφορα ονόματα; Θα λέγαμε λ.χ. πως ό,τι συνέβη στην αρχαία Αθήνα ήταν ένα είδος Διαφωτισμού, ανάλογου εκείνου που παρατηρήθηκε στη Γαλλία του 18^ου αιώνα; Ο Καντ περιέγραψε τον Διαφωτισμό ως τη φάση ενηλικίωσης της κοινωνίας, η οποία απορρίπτει τις προκαταλήψεις. Ο κόσμος σήμερα, αντίθετα, χαρακτηρίζεται από διεύρυνση των προκαταλήψεων. Αυτό προκαλείται λόγω της διάχυσης της εξουσίας από το πολιτικό κέντρο και λόγω του εκδημοκρατισμού, εκ παραλλήλου με τον ανορθολογισμό. Αυτή είναι η συνθήκη που ζούμε. Και όπως έχει διδάξει επανειλημμένα η Ιστορία, όταν οι καιροί είναι δύσκολοι, ο εξτρεμισμός ανεβαίνει. Τώρα, είναι η δουλειά μιας ομάδας φιλοσόφων να συζητούν και να προσφέρουν λύσεις από τα καφενεία; Νομίζω ότι δεν είναι αυτή η δουλειά τους. Ως πολίτες διαθέτουμε νου και μπορούμε να τον χρησιμοποιούμε για να κάνουμε λογικές κρίσεις, να εκφραζόμαστε μεγαλόφωνα ή να παραμένουμε σιωπηλοί, να ανεχόμαστε ή να μην ανεχόμαστε ορισμένα πράγματα. Έχω αρκετή εμπιστοσύνη στους ανθρώπους για το κατά πόσον μπορούμε να αποφύγουμε τις ακρότητες. Και μην ξεχνάτε ότι έχουμε και πολλές θετικές εξελίξεις, όπως λ.χ. η Αραβική Άνοιξη, ακόμα και αν δεν έφτασε όσο μακριά θα μπορούσε να πάει. Επομένως τείνω να είμαι διακριτικά αισιόδοξος.

- Η βασική κριτική του Αντόρνο στον Διαφωτισμό ήταν ότι οι ορθολογικές κρίσεις δεν είναι απαραιτήτως και ηθικές (λ.χ. το Ολοκαύτωμα, ως μηχανισμός, ήταν λογικά οργανωμένος, χωρίς όμως να είναι και ηθικός). Οι κριτικοί του, όπως περιέγραψε πολύ παραστατικά ο Αϊζάια Μπερλίν,  αναρωτήθηκαν κατά πόσον οι ηθικές κρίσεις οφείλουν να εδράζονται , αντίθετα, περισσότερο στην έννοια της κοινότητας και του «ανήκειν». Αυτό, όμως, κινδυνεύει να μας ξαναφέρει πάλι στο ολισθηρό έδαφος του ανορθολογισμού, του πατριωτισμού, του φόβου, του «Άλλου»;

- Πολύ σωστή η παρατήρηση. Ο Αντόρνο προσπάθησε να ασκήσει την κριτική του από υλιστική σκοπιά, επομένως η «πνευματικότητα» δεν μπορούσε να αποτελεί μέρος της. Ωστόσο, μαζί με τον Χορκχάιμερ, βρέθηκαν σε πολύ ιδιαίτερη θέση, προσπαθώντας να αναλύσουν τον τρόπο με τον οποίο ο Διαφωτισμός προετοίμασε το Άουσβιτς και τι μπορεί να γίνει μετά απ’ αυτό. Αλλά, έχετε δίκιο, αυτό παραμένει μια ερώτηση ανοιχτή. Ο Αντόρνο, όπως και ο Μπένγιαμιν, εμφανίζονται στο τελευταίο μου μυθιστόρημα Μυστική γνώση. Ο Μπένγιαμιν, ιδιαίτερα, με ενδιαφέρει πολύ, γιατί μέσω του μαρξισμού επαναφέρει το στοιχείο του ιδεαλισμού και της πνευματικότητας.

.........................................