Denis Guedj

Περί του πνεύματος της γεωμετρίας και της τέχνης της αφήγησης

"Το θεώρημα του παπαγάλου".
Μετάφραση Τεύκρος Μιχαηλίδης, Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, 1999, σελ. 645

Η εικόνα των μαθηματικών στη συνείδηση των πολλών μοιάζει με ένα απροσπέλαστο και ακατανόητο δάσος συμβόλων που προκαλεί δέος. Ακόμα, όμως, και όσοι στέκονται αμήχανοι και απογοητευμένοι, σαν να βρίσκονται μπροστά σε μια ωραία γυναίκα που δεν τους δίνει σημασία, αναγνωρίζουν κατά βάθος τη δύναμη και την ομορφιά αυτής της μυστικής γλώσσας. Αλλά δεν υπάρχει βασιλική οδός για τη Γεωμετρία είχε απαντήσει ο Ευκλείδης στον εν σπουδή διατελούντα Πτολεμαίο ο οποίος αναζητούσε τη συντομία και την ευκολία της πρόσβασης.

Μια συναρπαστική επαφή με τα μαθηματικά, δια της παρακαμπτηρίου της λογοτεχνίας, υπόσχεται ο Ν. Γκετζ με το μυθιστόρημα Το θεώρημα του παπαγάλου. Πρόκειται για ένα αφήγημα το οποίο κατορθώνει να υφάνει σε ένα ενιαίο κορμό τα νήματα της Ιστορίας των μαθηματικών με την ιστορία μιας ομάδας ανθρώπων που ψάχνουν τη λύση του μυστηρίου στο οποίο βρίσκονται μπλεγμένοι.

Ο Ν. Γκετζ, μαθηματικός και καθηγητής της ιστορίας των επιστημών στο πανεπιστήμιο ΡARIS νιιι, έχει εκδώσει αρκετά βιβλία στα οποία συνδυάζει τη μαθηματική σκέψη με την καθημερινή ζωή. Στο θεώρημα του παπαγάλου, το οποίο έχει μεταφραστεί σε δώδεκα γλώσσες, ο μύθος, σε αδρές γραμμές, ξεκινάει όταν ο βιβλιοπώλης Πιέρ Ρυς δέχεται ένα γράμμα, έναν φλύαρο παπαγάλο και ένα ακριβό φορτίο βιβλίων της μαθηματικής γραμματείας από τον παλιό και ξεχασμένο φίλο του Ελγκάρ Γκροσρούβρ. Ο Ελγκάρ ισχυρίζεται ότι απέδειξε το θεώρημα του Φερμά και την εικασία του Γκόλντμπαχ, δυο προβλήματα που ταλάνισαν τους μαθηματικούς και έγιναν ο σκόπελος στον οποίο συνετρίβησαν τόσες επιστημονικές υπολήψεις.

Με έξυπνο τρόπο ο Ν. Γκετζ κατορθώνει να ταυτίσει την αναζήτηση των αιτιών του αινιγματικού θανάτου του φίλου του Πιέρ Ρυς με την αναζήτηση της γνώσης και τη μετατροπή της σε μαγευτική περιπέτεια στην ιστορία των μαθηματικών.

Ο σκηνικός χώρος στον οποίο εκτυλίσσεται η υπόθεση περιλαμβάνει την οδό Ραβινιάν, στους πρόποδες της Μονμάρτρης, και όλο το Παρίσι στις αναλυτικές περιγραφές του οποίου αρέσκεται ο Ν. Γκετζ. Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου ξετυλίγεται η ιστορία της επιστήμης η όποία κουβαλάει από μόνη της έναν ολόκληρο μύθο γιατί η ανά τους αιώνες αναζήτηση της αλήθειας έχει ένα επικό στοιχείο. Από τον πρωτόγονο άνθρωπο ο οποίος πέρασε από τα δυο δέντρα, τα δυο πουλιά στον αφηρημένο αριθμό δυο μέχρι τη θεωρία της σχετικότητας, η γνώση είναι μια ατέρμων διαδικασία από το μηδέν στο άπειρο. Προσπαθεί να κατακτήσει το κλειδί του κόσμου, να διαβάσει τους μυστικούς νόμους του σύμπαντος. Στον αγώνα αυτό ο άνθρωπος ανέρχεται της βαθμίδες μιας κλίμακας χωρίς τέλος αφού η καθολική αλήθεια διολισθαίνει συνεχώς. Μένει μόνον η πρόσκαιρη χαρά κάθε νέας ανακάλυψης και η διαπίστωση ότι είναι τοποθετημένος ανάμεσα σε μια απειρία κι ένα τίποτα, κατά τη ρήση του Πασκάλ, ώστε να αξιολογεί δίκαια τον εαυτό του

Αξίζει εδώ να επισημανθεί η ποιητική των ονομάτων της μαθηματικής γραμματείας. Και μόνον οι τίτλοι -όπως λέει ο Αναγνωστάκης- άμα τους διάβαζες στη σειρά φτιάχναν ένα καινούργιο ποίημα. Ενδεικτικά Η Μεγάλη Τέχνη (Ars Magna) του Καρντάνο, Ανύψωσις της εσθήτος της επιστήμης του λογισμού του Αli al Qualasadi, Περί του πνεύματος της γεωμετρίας και της τέχνης της πειθούς, του Πασκάλ, Η αποκάλυψη των μυστηρίων των τεμνομένων σχημάτων του Αλ- Τούσι, κ.α.

Η ποιητικότητα όμως, υπάρχει στην ίδια τη φύση των μαθηματικών τα οποία από την εποχή των προσωκρατικών ήταν συνδεδεμένα με τη φιλοσοφία και την ποίηση. Αρετές όπως η πρωτοτυπία και η οικονομία αποτελούν μόνιμη φροντίδα. Οι προσπάθειες των πιο προχωρημένων γεωμετρών έχουν ως στόχο την κομψότητα διατείνονταν ο Γκαλουά.

Μαθηματικά αντάξια του Μπαλζάκ μας υπόσχεται ο Ν Γκετζ. Στις εξακόσιες σαράντα σελίδες παρακολουθούμε μονομαχίες, απαγωγές, ιστορίες πόλεων όπως η Αθήνα, η Αλεξάνδρεια, η Βαγδάτη. Βλέπουμε τις μικρές ιστορίες όσων ασχολήθηκαν με τα μαθηματικά. Τα συναισθήματα, οι προσδοκίες και οι απογοητεύσεις από τον Θαλή μέχρι τον Abel αποτελούν το καύσιμο για να ταξιδεύσει η μηχανή της ιστορίας των ιδεών.

Το έργο έχει τα χαρακτηριστικά αστυνομικού μυθιστορήματος και η δομή της πλοκής, τη μορφή αινίγματος -προβλήματος, καθώς από την αρχή μέχρι το τέλος ερευνάται η απάντηση στον περίεργο θάνατο του Γκροσρούβρ.

Θα μπορούσε, βέβαια κάποιος να ισχυρισθεί ότι οι ήρωες είναι αρκετά επίπεδοι και χωρίς ιδιαίτερο βάθος. Μόνον ο Τάβιο, ο μαφιόζος που αντιστέκεται στη μοίρα του και πραγματοποιεί έστω και με αρνητικό τρόπο το όνειρο του, ενσαρκώνει μια φιλοσοφία ζωής.

Το μυθιστόρημα είναι χρήσιμο σε όλες τις σχολικές βιβλιοθήκες αλλά και στους μαθηματικούς αφού γενιές ολόκληρες πήραν πτυχίο ανυποψίαστοι για την ιστορία των μαθηματικών. Προσπερνούσαν παπαγαλίζοντας θεωρήματα θεμελιώδη για την ιστορία της επιστήμης τους. Ακόμα και σήμερα δεν υπάρχει σε όλα τα πανεπιστημιακά τμήματα ως μάθημα η Φιλοσοφία και η Ιστορία των μαθηματικών .

Το θεώρημα του παπαγάλου υπερβαίνει τα τείχη της διάκρισης και το μυθιστόρημα ξαναγίνεται μια ήπειρος γνώσης. Η τέχνη των ιστοριών, των ιδεών και της απόλαυσης της ανάγνωσης.

ΑΥΓΗ 28.5. 2000

info:

"Μαθηματικά και λογοτεχνία", Αφιέρωμα, Επτά Ημέρες, Καθημερινή, 11.04.2004

"Λογοτεχνία και μαθηματικά", Αφιέρωμα, Βιβλιοθήκη, Ελευθεροτυπία, 24.11.2006

"ΘΑΛΗΣ+ΦΙΛΟΙ"

Βιβλία σχετικά με τα Μαθηματικά και τη Λογοτεχνία, Επιλογή Τεύκρος Μιχαληλίδης

Η Ιστορία των μαθηματικών από το Πανεπιστήμιο St. Andrews

www.mathsforyou.gr