Η σοσιαλδημοκρατία και οι προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

Το πρωτείο της δημοκρατίας

Εκδ. Αλεξάνδρεια, 2019, σ. 348                                                        "Το Βήμα"/ "Βιβλία", 1.9.2019

 Το μόνο που δεν θα βρει κανείς σήμερα στα πολιτικά κόμματα είναι η σκέψη βάθους, πέρα από πολιτικολογίες διαχείρισης της τρέχουσας επικαιρότητας.  Βεβαίως, τα κόμματα, εκτός από το ΚΚΕ, είναι πια οργανισμοί πολιτικής και όχι ιδεολογικής ενότητας. Την εποχή της παγκοσμιοποίησης, ωστόσο, υπάρχει ένα δραματικό έλλειμμα πολιτικού αναστοχασμού το οποίο διακρίνεται σε μια αριστερά που αποκαθιστά τον Στάλιν ή λατρεύει τον Τσάβες, στο ΠΑΣΟΚ που δεκαετίες πολιτεύεται  με τον αντιδεξιό λόγο και στη συντηρητική παράταξη η οποία ποτέ δεν ενστερνίστηκε τον φιλελευθερισμό, όπως συμβαίνει αντίστοιχα στην Ευρώπη.

Έτσι, το δοκίμιο του Γιώργου Σιακαντάρη έρχεται να θέσει γόνιμα ερωτήματα σε ένα ρηχό πολιτικό τοπίο. Βασική θέση του βιβλίου είναι ότι η σοσιαλδημοκρατία, αν και ξεκίνησε με τη σημαία της κοινωνικής δικαιοσύνης, στη μεγάλη πορεία από τον Bernstein και τον  Jaures μέχρι το γερμανικό Μπαντ Γκόντεσμπεργκ, άφησε πίσω της τον σχεδιασμό και το βάρος της οικονομίας και ανέδειξε το πρωτείο της πολιτικής.  Ότι η κοινωνική δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρξει, αν απουσιάζει η πολιτική δημοκρατία.

Είναι ενδιαφέρον ότι ο συγγραφέας επιστρέφει στο παρελθόν και, όπως οι λογοτέχνες επιλέγουν τους προγόνους τους, ο Σιακαντάρης αναζητά τις ρίζες της σοσιαλδημοκρατίας στην παράδοση Διαφωτισμού. Είναι μια επιστροφή  ιδιαίτερα χρήσιμη και παιδαγωγική για έναν ελληνικό συντηρητισμό χωρίς φιλελευθερισμό και μια αριστερά χωρίς αναφορές στον Διαφωτισμό. Συνέπεια μιας αβαθούς ελληνικής νεωτερικότητας η οποία περιορίστηκε στην κοινωνική επιφάνεια των θεσμών και με βασικό χαρακτηριστικό την ατελή συγκρότηση της αυτόνομης ατομικότητας, αφού η εθνική ιδεολογία τους τελευταίους αιώνες, κατά το μάλλον ή ήττον, έμεινε αγκιστρωμένη στον εθνορομαντισμό και τη λατρεία της παράδοσης.

Αν και ο Σιακαντάρης αναφέρεται στην ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία, οι μεγάλες ιστορικές απουσίες, για τις οποίες μίλησε σε προηγούμενο βιβλίο του, η δημοκρατία, ο Διαφωτισμός, η νεωτερικότητα ερμηνεύουν την καχεξία της ελληνικής πολιτικής και της κοινωνίας. Το έλλειμμα και η παράδοση των αξιών του Διαφωτισμού, ο ορθολογισμός, η κριτική σκέψη, αμφισβήτηση της αυθεντίας και της μισαλλοδοξίας, η ελευθεροτυπία και ανεκτικότητα ερμηνεύουν σε μεγάλο βαθμό και την απουσία «του πρωτείου της Δημοκρατίας»  στην ελληνική αριστερά, την καθήλωση της στον σταλινισμό και τα πρότυπα της Λατινικής Αμερικής.

Ο συγγραφέας αναδεικνύει την έννοια της προόδου ως μία από τις φιλοσοφικές πηγές της σοσιαλδημοκρατίας, σπεύδοντας να τη διαχωρίσει από τη μεγάλη παρερμηνεία που τη συνόδεψε. Τη θεώρησής της, όχι ως ενυπάρχουσας τάσης, ως μιας δυνατότητας των κοινωνιών αλλά ως ιστορικής νομοτέλειας. Πάνω στην τελευταία στηρίχτηκε ο βολονταρισμός του κομμουνισμού που οδήγησε στα πιο αποκρουστικά καθεστώτα των στρατοπέδων συγκέντρωσης.  Ωστόσο, η έννοια της προόδου που προήλθε από τον Κοντορσέ και τη μήτρα του Διαφωτισμού, είναι αναγκαία για τη σοσιαλδημοκρατία γιατί εκφράζει τη λαϊκή κυριαρχία και τη δυνατότητα της φιλελεύθερης ατομικότητας της νεωτερικότητας, που θεωρεί την κοινωνία ως άθροισμα ατόμων υπό τους όρους ενός κοινωνικού συμβολαίου, σε αντίθεση με την προτεραιότητα της παράδοσης για την οποία οι αλήθειες είναι συλλογικές και σπεύδει να μαντρώσει το άτομο στις ποικιλώνυμες αγέλες του Παλιού Καθεστώτος, την εκκλησία, την οικογένεια, την κοινότητα.

Θα έλεγα ότι η πρόοδος και η σοσιαλδημοκρατία, υπό το φως των αντιλήψεων του Χάμπερμας, θα μπορούσαν να θεωρηθούν, όπως και ο Διαφωτισμός, ως ημιτελή εγχειρήματα σε εξέλιξη, γιατί «ο πυρήνας της σοσιαλδημοκρατίας είναι η κίνηση και η αλλαγή της ταυτότητας της».

Στο δοκίμιο διερευνάται, επίσης,  η σχέση του φιλελευθερισμού με τον σοσιαλισμό ως κοσμοθεωρήσεις που αλληλοσυμπληρώνονται. Η αυτόνομη ατομικότητα του πρώτου και η χειραφέτηση του ατόμου από τον Μαρξ υποδηλώνουν ότι ως πολιτικές φιλοσοφίες είναι ρεύματα που αρδεύονται από τις κοινές πηγές του Διαφωτισμού. Ο «φιλελεύθερος σοσιαλισμός» που έχει αφήσει πίσω του τον γιακωβινισμό και προτάσσει τα ανθρώπινα δικαιώματα  και ο «κανονιστικός φιλελευθερισμός» που δεν εξαντλείται στο laissez-faire, αλλά συνυπάρχει με τη δημοκρατία και την κοινωνική προστασία μπορούν και πρέπει να συγκλίνουν στο κοινό πεδίο της προόδου και της μεταρρύθμισης της νεωτερικής κοινωνίας.

Σε αρκετά κεφάλαια του βιβλίου γίνεται  μια διαφωτιστική αναδρομή στις μεγάλες ιστορικές στιγμές που διαμόρφωσαν την ταυτότητα της σοσιαλδημοκρατίας από τον Bernstein και τον  Jaures, τον Κάρλο Ροσέλι, τον Βίλι Μπράντ και το συνέδριο του Μπαντ Γκόντεσμπεργκ, τον Hjalmar Branting και την πρωτοπόρα απαγκίστρωση των Σουηδών σοσιαλδημοκρατών από τα δόγματα του Μαρξισμού, μέχρι τις εκδοχές το του ευρωκομμουνισμού.

Η ιστορική αναδρομή της σοσιαλδημοκρατίας αποδεικνύεται χρήσιμη για το μέλλον της. Στη θεμελιακή σκέψη του Bernstein ότι  ο «τελικός σκοπός του σοσιαλισμού είναι τίποτα, η κίνηση είναι το παν» -με την οποία μετασχηματίστηκε σε παράταξη του πρωτείου τη πολιτικής και της δημοκρατίας- ο συγγραφέας αναζητά και τον σημερινό της ρόλο της.

Στην εποχή της Μεταδημοκρατίας η πολιτική, ενώ τυπικά λειτουργεί, έχει γίνει υπόθεση των ειδικών και χειραγωγείται από μηχανισμούς πειθούς και  επιχειρηματικά συμφέροντα προκαλώντας πρωτοφανείς ανισότητες. Ταυτόχρονα, με την παγκοσμιοποίηση διακρίνουμε να υπάρχει ένα διαζύγιο μεταξύ εξουσίας και πολιτικής. Τα εργαλεία των κυβερνήσεων είναι κρατικά, ενώ οι αποφάσεις λαμβάνονται σε επίπεδο παγκόσμιων οργανισμών. Το κενό έρχεται να καλύψει ο λαϊκισμός και η αντιπολιτική. Ωστόσο, ο  Zygmunt Bauman επαναλάμβανε καθαρά ότι δεν υπάρχουν τοπικές λύσεις σε παγκόσμια προβλήματα. Σε αυτούς τους ρευστούς καιρούς η αγορά δεν έχει μόνον οικονομική διάσταση. Έχει εξελιχθεί ως η κατ’ εξοχήν πολιτική διαδικασία  στην κοινωνία της διακινδύνευσης. Η σοσιαλδημοκρατία, οφείλει να παρέμβει σε υπερεθνικό επίπεδο. Να διευθύνει την παγκοσμιοποίηση  με το πνεύμα ενός «δεύτερου Διαφωτισμού», για τον οποίο μιλάει ο Ulrich Beck, και να αναδείξει την υπεροχή της πολιτικής, της δημοκρατίας και της μεταρρύθμισης έναντι της αγοράς.

Ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι από τους λίγους που φροντίζει για την πρόσληψη και την υποδοχή των ξένων ιδεών στην ξηρά ελληνική ενδοχώρα. Οι βιβλιοκριτικές του στον ελληνικό τύπο για τους Tony Judt,, Jacques Julliard, Ulrich Beck, Isaiah Berlin, Richard J. Evans, Ιμμάνουελ Καντ, Βολταίρο, Sheri Berman και πολλούς άλλους αποτέλεσαν και την πρώτη ύλη αυτού του βιβλίου. Με τον παρόντα τόμο επιτυγχάνει μια γόνιμη προσέγγιση της κρίσης και των ερμηνειών της, με την επιστροφή στην πολιτική και φιλοσοφική παράδοση της σοσιλαδημοκρατίας, με πλούσιες αναφορές σε στοχαστές, για να δείξει ότι η έξοδος προϋποθέτει τον θεωρητικό αναστοχασμό και την υπέρβαση των παγιωμένων πολιτικών στάσεων και σκέψεων.