Η πολιτική ως αξιοπρέπεια η γραφή ως επιβίωση

Ημερολόγιο φυλακής,  Παύλος Α. Ζάννας,    εκδ.Ερμής, Αθήνα 2000, σελ.358    

                                                                         Παρέμβαση, τχ. 111 Καλοκαίρι 2000

Ενα σημαντικό πρόβλημα που θέτει η γραφή του εγώ είναι η αξιοπιστία της. Ωστόσο, η  πραγματικότητα  που καταγράφει  στο  Ημερολόγιο  Φυλακής  ο Π.  Ζάννας είναι ιστορικά επαληθεύσιμη, παραπέμπει σε συγκεκριμένα πρόσωπα και καταστάσεις και αναφέρεται στο χρονικό διάστημα της φυλάκισης του στην Αίγινα κι τον Κορυδαλλό από το 1969 ως το 1972, στη διάρκεια της δικτατορίας.

Στις πληθωρικές ημερολογιακές εγγραφές, εκτός από το λόγο του Π. Ζάννα που απευθύνεται στη σύντροφο της ζωής του Μίνα, φιλοξενούνται φωνές και σπαράγματα από διάφορα βιβλία. Από το θρυμματισμένο και ετερόκλητο υλικό, αναδεικνύονται η ιστορία ενός μεγάλου έρωτα και η ατμόσφαιρα μιας εποχής. Το βιβλίο που συνοδεύεται από κατατοπιστικό χρονολόγιο, είναι προλογισμένο από τον Δ. Μαρωνίτη, η επιμέλεια του Α. Π . Ζάννα ενώ οι μεταφράσεις των παραθεμάτων έγιναν από τους Οντέτ Βαρών και Άρη Μαραγκόπουλο.

Ο Π. Ζάννας βρισκόταν στη φυλακή λόγω της συμμετοχής του στη "Δημοκρατική  Άμυνα". Στο Ημερολόγιο που αποτελεί τον καθρέφτη της σκέψης του, δεν υπάρχουν πολιτικές αναλύσεις και ιδεολογίες. Οι αναφορές που δίνουν το πολιτικό του στίγμα, παραπέμπουν στον Αναγνωστάκη και τον Σεφέρη. Η πολιτική ως αξιοπρέπεια και ως στάση ζωής. Η δυνατότητα του ανθρώπου να λειτουργεί πέρα από τη συμβατική ηθική και σε συνθήκες βαθιάς ελευθερίας. "Χωρίς αυταπάτες, χωρίς ηθικολογικές προκαταλήψεις, χωρίς καμιά επιταγή άνωθεν ευθύνης, για μια σκέτη αξιοπρέπεια ...όρθιες ισχνές καλαμιές..." (Μ. Αναγνωστάκης).

Η ζωή της φυλακής περνάει μέσα από τις σελίδες του ημερολογίου. Η καθημερινή πάλη να ελέγξεις τα συναισθήματα, αναδιπλωμένος στον εαυτό σου. Οι ανησυχίες και οι φόβοι. Ο ακίνητος χρόνος που βαραίνει και κουράζει. "Η απροσδιόριστη θλίψη" που κυκλοφορεί στον περίφρακτο χώρο. Οι γάτες που κάνουν έρωτα στο προαύλιο. "Μέτρησα τη ζωή μου με το κουταλάκι του καφέ" γράφει ο 'Ελιοτ. Το μέτρο του Ζάννα είναι "το ρούχο που λιώνει, το σαπούνι τελειώνει κι εσύ είσαι πάντα μέσα". Ο χρόνος αργόσυρτος, η ελπίδα ανυπόμονη, και στο βάθος η αγωνία να κρατηθούμε μ’  όποιο τρόπο μπορούμε, κρατώντας μιαν αόριστη βουβή επικοινωνία για να ξέρουμε πως εξακολουθούμε να στεκόμαστε όρθιοι και με το πρόσωπο να κοιτάζει πάντα στην ίδια κατεύθυνση.

Αν, όμως, ο χώρος είναι στενός, ο τοίχος περιορίζει το βλέμμα και στο κελί ακούγεται ο ήχος της σφιγμένης αναπνοής η συνείδηση απλώνεται και στοχάζεται. "Με τα συντρίμμια αυτά στύλωσα τα ερείπια μου" (Έλιοτ) είναι το μότο σε κάθε τετράδιο του Ζάννα. Η γραφή προσπαθεί να εκτονώσει το συναίσθημα, να εξημερώσει τη μοναξιά. Απέναντι στον εφιάλτη της Ιστορίας υπερασπίζεται μια μορφή. Παρακολουθούμε τη ενότητα ζωής και τέχνης. Την αναζήτηση μιας νέας ευαισθησίας στον έρωτα, στα γράμματα, στην πολιτική. Δίνει νόημα στη ζωή του ως ερωτευμένος, ως πνευματικός άνθρωπος, ως αντιστεκόμενος. Στη διάρκεια της φυλάκισής του μεταφράζει τους τρεις πρώτους τόμους του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Προυστ, οι οποίοι και εκδίδονται, για να ακολουθήσουν αργότερα άλλοι εννέα. 'Ενα έργο ζωής. Ο Π. Ζάννας ήταν άνθρωπος με βαθειά καλλιέργεια και πλούσιες πνευματικές ενασχολήσεις. Οι Πετροκαλαμήθρες, μια ογκώδης συλλογή δοκιμίων τα οποία δημοσιεύτηκαν στη διάρκεια μιας τριακονταετίας, δείχνουν την ουσιαστική επαφή του με το μυθιστόρημα και τον κινηματογράφο.

Ως φυλακισμένος χάνει την προσωπικότητα του, το χρόνο, τη γυναίκα που αγαπάει. Το Ημερολόγιο είναι η συγκινητική προσπάθεια να υπερβεί με τις λέξεις την αδυναμία του φυλακισμένου, να χτίσει μια γέφυρα επικοινωνίας χρησιμοποιώντας την αλχημεία και τη μαγεία του λόγου.

17. 1. 71 "Μουσική σήμερα στο θάλαμο  και γιορτή του Αντώνη (Γούλα). Κουαρτέτο του Μπράμς, κι ακόμα τραγούδια διάφορα, που μερικά σε πολιορκούν από παντού και σε συγκλονίζουν -δάκρυα της φυλακής την ώρα που είναι ήσυχα, κι έξι άνθρωποι κλειδωμένοι μαζί. Πώς να μιλήσω -πώς να μετρήσω πώς να τραγουδήσω. Μονάχα εσύ θα ξέρεις, και θα μιλώ την ίδια γλώσσα. Η πρώτη γνώση της μοναξιάς.. Οι σπαταλημένες ματιές ηλιόλουστη ζωή ..." (στίχοι από την Κατάσταση Πολιορκίας του Μίκη Θεοδωράκη).

Η ανάγνωση και η γραφή ως τρόπος ύπαρξης, ως σωσίβιο και σωτηρία. Επικοινωνώ αρά υπάρχω. Οι λέξεις που ρίχνονται στις σελίδες για να γεμίσουν το χάσμα, γεμάτες τρυφερότητα, αναδεικνύουν τις εκλεκτικές συγγένειες με τον αποδέκτη τους, τη Μίνα Ζάννα, εκφράζουν έναν σφοδρό έρωτα. Η ιδιότυπη επικοινωνία συντηρείται με τις διαμεσολαβήσεις της τέχνης. Αγαπημένα μουσικά κομμάτια, βιβλία και συγγραφείς, θεμελιώνουν μια κοινή ευαισθησία. Η φυλακή κι η στέρηση γίνονται η αφορμή για μια βαθειά και ολοκληρωμένη επικοινωνία.

Στο Ημερολόγιο υπάρχει ένας πλούτος κειμένων από άλλους συγγραφείς. Τα σπαράγματα ποίησης, πεζογραφίας, κινηματογράφου συνομιλούν μεταξύ τους, τα συνδέει ένα κοινό νήμα, δημιουργούν ένα νέο κείμενο. Πολλά απ' αυτά γίνονται όχημα τρυφερότητας, αναλαμβάνοντας να μιλήσουν για λογαριασμό του. Άλλα λειτουργούν ως καθρέφτης. Βλέπει τον εαυτό του στα όσα γράφουν ο Ρεζί Ντεμπραί, κρατούμενος εκείνον τον καιρό στις φυλακές της Βολιβίας ή ο Αντόνιο Γκράμσι στα Γράμματα από τη Φυλακή. Ταυτόχρονα τον βοηθούν στην αναζήτηση της προσωπικής αλήθειας και της αυτοκατανόησης.

Το Ημερολόγιο Φυλακής αποτελεί το ντοκουμέντο μιας επιβίωσης. "Η Τέχνη θα είναι η σωτηρία του" όπως γράφει ο ίδιος για τον Προυστ. Ο χρόνος που χάνεται γίνεται κερδισμένος με τη διαδικασία της γραφής. Αυτή η "προσωπική λογοτεχνία" δίνει το στίγμα μιας εποχής καταγράφοντας όχι μόνον γεγονότα, αλλά τις αγωνίες και τις ελπίδες των ανθρώπων που υπηρετούν τις ιδέες. Τούτος ο κόσμος των ιδεών κι των συναισθημάτων συνιστά μια πολύτιμη εμπειρία η οποία σώζεται μέσω της γραφής αντί να καταλήξει στη χωματερή της λήθης. Για να γνωρίσει ο αναγνώστης την πολιτική ως αξιοπρέπεια και όχι με ιδεολογήματα. Και μιαν αληθινή ιστορία αγάπης, γιατί όπως λένε και τα λόγια του τραγουδιού από την ταινία "Casablanca" στο παράθεμα που χρησιμοποιεί ο Ζάννας:

The world will always welcome lovers, As time goes by...