Δευτέρα 17 Δεκεμβρίου 2007

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης


Η ευρωπαϊκή θητεία ενός ακραιφνούς έλληνα

Ν. Δ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ
ΛΑΜΠΡΙΝΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΥ
«Ο Παρδαλός Συρικτής της Εμλίνης»
Για τον μεταφραστή Παπαδιαμάντη
εκδ. «ΝΕΦΕΛΗ», Αθήνα 2007, σελ.125

Πριν από δεκαπέντε περίπου χρόνια ο μεταφραστής Παπαδιαμάντης ήταν κοινή φιλολογική πεποίθηση, αλλά από το τεράστιο και ανεξερεύνητο έργο του υπήρχε μόνον ένα αχνό περίγραμμα το οποίο διέγραφαν, κυρίως, ο κατάλογος του Κατσίμπαλη και του Βαλέτα. Τα τελευταία χρόνια η αφηρημένη ιδέα άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά, φέρνοντας στην επιφάνεια μια καταποντισμένη Ατλαντίδα. Ήδη, εκτός από τις διάσπαρτες μεταφράσεις, κυκλοφορούν σε αυτοτελείς τόμους έργα των Ντοστογιέφσκι, Τσέχωφ, Γκυ ντε Μωπασσάν, Αλφόνσου Ντωντέ, Χαρτ Μπρετ, Χώλλ Κέιν, Αλφρέδου Κλάρκ, Φρειδερίκου Φάρραρ κ.ά.

«Ο Παρδαλός Συρικτής της Εμλίνης», δέκατος τόμος ήδη στη σειρά «Οι νεώτεροι για τον Παπαδιαμάντη», είναι η συναγωγή είκοσι ενός κειμένων, του Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου και της Λαμπρινής Τριανταφυλλοπούλου, πρωταγωνιστών αυτής της μαραθώνιας πορείας. Δημοσιευμένα σε εφημερίδες και περιοδικά, από το 1992 έως το 2006, καταγράφουν τα βήματα αλλά και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν στην προσπάθεια για την αποκάλυψη και αποκατάσταση του έργου. Δεν πρόκειται για ψυχρή επιστημονική εργασία αλλά για έργο ζωής με το οποίο ο Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος έχει συνδέσει το όνομά του. Για τον χαλκέντερο φιλόλογο η σπουδή πάνω στο παπαδιαμαντικό έργο έχει υπερβεί την τριακονταετία, ενώ η Λαμπρινή έχει τη δική της συνεισφορά, καρπός της οποίας αποτελεί στον παρόντα τόμο, μεταξύ άλλων, και ο κατάλογος με τις είκοσι μία άγνωστες και σχεδόν άγνωστες μεταφράσεις του Παπαδιαμάντη.

Έκτυπη είναι στο βιβλίο η ψυχική μετοχή με τις απορίες, τις αμφιβολίες ή τον ενθουσιασμό και τις συγκινήσεις σε κάθε βήμα, καθώς είναι πολλαπλές οι δυσκολίες και τα ερωτήματα που ανακύπτουν.
Μια μεγάλη ομάδα κειμένων αναζητά τα τεκμήρια με τα οποία ο μελετητής καλείται να προσγράψει στον συγγραφέα κάποιες από τις πολυάριθμες ανυπόγραφες μεταφράσεις. Εδώ, η τριβή με το έργο αποδεικνύεται πολύτιμη, αφού η ανίχνευση γίνεται με τα γλωσσικά κριτήρια, τα οποία συγκροτούν την παπαδιαμαντική συγγραφική ταυτότητα. Παρακολουθούμε τις περιπλανήσεις των μελετητών στα λεξικά και στα αρχαία κείμενα από τον Όμηρο μέχρι τον Αθήναιο για την θεμελίωση της καταγωγής και της πατρότητας λέξεων και φράσεων, οι οποίες εξέχουν από το μεταφρασμένο κείμενο (κυλινδηθμός, εγκεκορδυλημένος, μαλθάκαι, ψιθύρω τη φωνή κ.ά.) και με μια παράξενη αλχημεία κάνουν τη γλώσσα να κυματίζει και να γοητεύει.

Μια άλλη ομάδα κειμένων διερευνά τη «μεταφραστική ηθική». Ο Σκιαθίτης διηγηματογράφος φαίνεται να σιωπά γύρω από το θέμα, αλλά η γλώσσα των μεταφράσεών του αποκαλύπτεται με την ίδια επάρκεια εκείνης των διηγημάτων του. Οι γραμματικές και οι έως αυθαιρεσίας μεταφραστικές ελευθερίες σε αρκετές περιπτώσεις υπερβαίνουν ευεργετικά το πρωτότυπο. Δεν είναι λίγες οι φορές στις οποίες πλειοδοτεί με προσθήκες φράσεων ή εκκλησιαστικών στίχων -«φόβος και τρόμος επέπεσε τη κτίσει»- που εξελίσσονται σε κοινούς τόπους και οδόσημα στην πορεία για τη γνησιότητα παπαδιαμαντικών μεταφράσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των λύσεων τις οποίες υιοθετεί, αλλά και της δεινότητας της γραφίδας του, αποτελεί το backwards στον Μαξιώτη του Χώλλ Κέιν, το οποίο μεταφέρει στα ελληνικά με πέντε ελληνικά συνώνυμα: οπισθοβαστούσα, οπισθοφανώς, με τα νώτα, με τα πισινά, οπισθοβατεί.

Οι ποικίλες ερμηνείες στη διάρκεια ενός αιώνα αποδεικνύουν τη γονιμότητα του παπαδιαμαντικού κειμένου. Ο αναγνωστικός ορίζοντας, τον οποίο διαμόρφωσε η κριτική, περιλαμβάνει μια μεγάλη κλίμακα εκδοχών από την ρωμέϊκη λαϊκή ψυχή του Ξενόπουλου έως τον αναγεννησιακό Παπαδιαμάντη της αρχής του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος του Λάκη Προγκίδη, όπως εξαντλητικά καταγράφει η Γ. Φαρίνου- Μαλαματάρη στην «Εισαγωγή στην πεζογραφία του Παπαδιαμάντη»

Ωστόσο, όσο αποκαλύπτεται το τεράστιο μεταφραστικό του έργο, μας υποχρεώνει να επανεξετάσουμε την εικόνα του. Μοιάζει αρκετά ειρωνικό ότι ο «άγιος» των γραμμάτων, το έργο του οποίου θεωρείται ότι εκφράζει την ουσία ενός ελληνικού τρόπου ζωής και αίσθησης των πραγμάτων, έστω και καταναγκαστικά, μεταφράζει και μας εισάγει στην πρωτοπορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας της εποχής του. Όσο κι αν η μετάφραση γινόταν για βιοποριστικούς λόγους, όσο κι αν ο ίδιος δήλωνε ότι δεν μοιάζει με τον Πόε, τον Ντίκενς ή τον Σαίξπηρ, ποιος θα μπορούσε να ισχυρισθεί ότι οι ρίζες τού έργου του δεν βρήκαν ασυνείδητα πρόσφορο έδαφος στις χιλιάδες μεταφρασμένες σελίδες του Μωπασσάν ή του Τσέχωφ; Ή όπως γράφει ο Μ. Χαλβατζάκης «Πώς όμως θα μπορούσε να απαλλαχτεί από την επιρροή του Ντοστογιέφσκι εκείνος που τον μετέφρασε;»

Έγκαιρα ο Παλαμάς και ο Άγρας είχαν συσχετίσει τη διηγηματογραφία του με τον νατουραλισμό, ενώ η Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού ερευνά τις θεματικές συγκλίσεις του με το έργο του Μωπασσάν. Οι περιθωριακοί τύποι της ζωής του χωριού, οι οποίοι εισάγονται και στη λογοτεχνία μας ως κεντρικοί ήρωες με τον Παπαδιαμάντη, και οι περιγραφές της φύσης αποτελούν κεντρικά μοτίβα του Γάλλου συγγραφέα και της νατουραλιστικής θεματικής. Ωστόσο, όπως επισημαίνει η ίδια, ο συμβολισμός και η ποίηση είναι οι λογοτεχνικές πρακτικές με τις οποίες ο Παπαδιαμάντης, υπερβαίνει τον νατουραλισμό και συναντά τον ουμανιστικό λυρισμό του Τσέχωφ, θέτοντας το ερώτημα αν πρόκειται για απλή αναλογία ή επίδραση.

Ο Μ. Χαλβατζάκης επισημαίνει σοβαρές αναλογίες ανάμεσα στη «Φόνισσα» και στο «Έγκλημα και τιμωρία» και διερευνά όλες τις φάσεις της ψυχολογικής πορείας της Φραγκογιαννούς, από το σχηματισμό της ιδέας το φόνου έως την πραγματοποίησή της παράλληλα με τον Ρασκόλνικωφ.
Σημαντικές υποδείξεις κάνει και ο Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος: «Εξ ίσου ακατακρίτως κλέβει για λογαριασμό του πεζογράφου Παπαδιαμάντη τα λαλαρίδια των μεταφραζομένων, που τα βλέπεις ξαφνικά να γίνονται ζαφείρια στα δικά του διηγήματα. Όποιος διαβάσει την τελευταία σελίδα του Αμερικανού Μοντεχρίστου, του Ιουλ. Χώθορν θα καταλάβει πώς εξαγιάζεται η κλοπή» γράφει στο εναρκτήριο κείμενό του.

Προκύπτει, λοιπόν, ότι δεν ήταν ένας ανυποψίαστος «επαρχιώτης», ένα καλλιτεχνικό «ναυάγιο» της ελληνική ενδοχώρας, αλλά εκείνος που δεξιώθηκε τα πιο ανήσυχα πνεύματα της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας. Ακόμη και η δήλωσή του ότι δεν μοιάζει με αυτά, προϋποθέτει την επαφή και τον διάλογο μαζί τους. Εκείνη τη βαθιά γνώση, η οποία διαπέρασε όλα τα κύτταρά του. «Ο λιχανός της δεξιάς μου έχει δαρμούς και πόνους, και τα δύο άλλα δάκτυλα πάσχουσι σκλήρυνσιν του δέρματος. Η μέση μου πονεί» γράφει στον φίλο του Γιάννη Βλαχογιάννη, που τον πιέζει για την ταχεία διεκπεραίωση της μεταφραστικής του εργασίας.

Το ζήτημα δεν έχει λήξει ακόμη και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα. Το πρόβλημα του μεταφραστή Παπαδιαμάντη ουσιαστικά τέθηκε τη δεκαετία του 1980, ενώ παρά το πλήθος των μεταφράσεων που ήρθαν στο φως είμαστε, όπως επισημαίνουν οι μελετητές, ακόμη στα εύκολα. Φαίνεται, πάντως, και από τις άλλες κορυφές του 19ου αιώνα – Σολωμός, Ροΐδης, Βιζυηνός - ότι αυτό το οποίο περιγράφεται ως «ελληνικότητα», σε πείσμα όσων την επικαλούνται, διαμορφώθηκε υποδόρια μέσα από συνεχείς ωσμώσεις με την ευρωπαϊκή λογοτεχνική πραγματικότητα.

ΑΥΓΗ 11.11.07


5 σχόλια:

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΑΡΙΖΩΝΗ είπε...

Καλά Χριστούγεννα κι ευτυχισμένος ο καινούργιος χρόνος
με πολλές εμπνεύσεις και γραφές.
΄ Με αγάπη

Μάκης Καραγιάννης είπε...

«κι αυτές οι σεβάσμιες κυρίες στο τραπέζι μου
με τα βαριά βελούδα και τα πέπλα
είναι οι λύπες
ζυγίζουν αρώματα και δηλητήρια»

Κατερίνα
Χρόνια Πολλά και Καλά Χριστούγεννα επίσης από μένα.

Σού εύχομαι την καινούρια χρονιά να διασχίσεις τις λύπες και να περάσεις στην πλευρά της αισιοδοξίας και της αγάπης.

Ανώνυμος είπε...

Τριανταφυλλόπουλος και Δημητρακόπουλος χαλκέντεροι βεβαίως, και αναστηλωτές επίσης ναϊσκων και κατ' αποκοπήν εργολάβοι του Παπαδιαμάντη που δεν αφήνουν ν'ανθίσει άλλη φωνή έξω από τα "κατάμερά" τους ο καθένας. Τώρα μαθαίνω ότι ετοιμάζεται και δυναστεία "Παπαδιαμαντιστών". Πάει καλά... Ας κοπιάσουν ωστόσο σε κανένα σχολειό, μόνο να είναι νύχτα παραμονών Χριστουγέννων και να δουν -σιωπώντας επιτέλους- τη ζώσα κατάνυξη οκτάχρονων παιδιών που παίζουν "Σταχομαζώχτρα" και "Τις Κοκόνας το σπίτι"μπας και καταλάβουν ότι δε χρωστάμε τίποτε στον ακαδημαϊσμό τους , τις κλίκες τους και την ιδεολογική εκμετάλλευση του Παπαδιαμαντικού έργου.Αλλά αν θέλουν ας έρθουν και μέρα, να δουν τι κάνουν μερικοί αμόρφωτοι δάσκαλοι που δεν έχουν δημοσιεύσεις και συστάσεις από φιλολογικούς κύκλους. Κι ας ντραπούν... Καλή χρονιά κι άμποτε ο άγγελος της πρωτοχρονιάς να μην αποστρέψει το πρόσωπό του από εσάς την ώρα που θα φέρνει τα πτερόεντα δώρα του.

Μάκης Καραγιάννης είπε...

Ειρήνη υμίν...

Στο χώρο της παπαδιαμαντικής έρευνας υπάρχει χώρος για όλους. Αρκεί να έχει έργο να καταθέσει.

Καλή Χρονιά

Παύλος είπε...

Ανώνυμη ζηλοφθονία... Τι άλλο να υποθέσω για το εμπαθές σχόλιο! Οι συστάσεις, αγαπητέ, υπήρξαν και ΜΟΝΟΝ το έργο του εδώ και δεκαετίες, σκληρό και επίπονο! "Ιδεολογική εκμετάλλευση" και "μονοπώληση" του Σκιαθίτη δεν ταιριάζουν ούτε κατά διάνοια στον Τριανταφυλλόπουλο! Αρκεί μόνον να ήξερες πως διάγει τον βίον, αλλά μάλλον δεν έχεις την παραμικρή ιδέα! Θα ρωτήσεις προς τι η υπεράσπιση.
Ανταπαντώ -ετεροχρονισμένα, βεβαίως, ψάχνοντας τυχαία, τώρα δα πήρε το μάτι μου τούτο το σχολιασμό- με πάθος ως παλιός μαθητής του, μαθητής ενός μεγάλου δάσκαλου, από κείνους που όμοιό του δύσκολα βρίσκεις σήμερα!