Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΙΘΑΓΕΝΕΙΑΣ

ΛΟ­ΓΟ­ΤΕ­ΧΝΙΑ ΚΑΙ ΤΟ­ΠΟΣ

Η ρητορική του τόπου

(Εισαγωγή από το βιβλίο)

OΣΟ ΚΙ ΑΝ ΤΟ λογοτεχνικό κεί­με­νο ι­δρύ­ει την ε­ξου­σί­α του μέ­σα α­πό τη μυ­θο­πλα­σί­α, τη φα­ντα­σί­α και την πλε­κτά­νη του συγ­γρα­φέ­α, διεκ­δι­κώ­ντας με τα ζω­τι­κά αυ­τά ψεύ­δη τη δύ­να­μη της α­λή­θειας, κά­τω α­πό τις λέ­ξεις α­νι­χνεύ­ο­νται ψήγ­μα­τα ζω­ής με­τα­μορ­φω­μέ­να α­πό την α­φη­γη­μα­τι­κή δο­λιό­τη­τα.
Τα βιώ­μα­τα, και ει­δι­κά ό­σα συν­δέ­ο­νται με τη γε­νέ­θλια γη, τρο­φο­δο­τούν με πρώ­τες ύ­λες τη λο­γο­τε­χνί­α. Ο “βιω­μέ­νος χώ­ρος”[1] και οι ει­κό­νες του γί­νο­νται η κα­τοι­κί­α της μνή­μης και των συ­ναι­σθη­μά­των, το κα­τα­φύ­γιο ό­που α­να­ζη­τεί­ται ο χα­μέ­νος χρό­νος.
Ο τό­πος διεκ­δι­κεί έ­ντο­νη πα­ρου­σί­α σε πολ­λά λο­γο­τε­χνι­κά έρ­γα και γί­νε­ται ση­μα­ντι­κή πα­ρά­με­τρος της α­νά­γνω­σης. Μια το­πο­γρα­φι­κή προ­σέγ­γι­ση μπο­ρεί να φω­τί­σει τις υ­πό­γειες δια­δρο­μές που συν­δέ­ουν τη φυ­σι­κή με τη συμ­βο­λι­κή γε­ω­γρα­φί­α, να διε­ρευ­νή­σει τους τρό­πους με τους ο­ποί­ους ο τό­πος εγ­γρά­φε­ται στο κεί­με­νο, ώ­στε να με­τα­σχη­μα­τί­ζε­ται σε τό­πο της λο­γο­τε­χνί­ας. Αλλά και α­ντι­στρό­φως, πώς η μυ­θο­ποί­η­ση ε­νός τό­που α­πό τη λο­γο­τε­χνί­α γί­νε­ται στοι­χεί­ο της πο­λι­τι­στι­κής ταυ­τό­τη­τας και της α­φή­γη­σής του.
Η έν­νοια του τό­που, στην κυ­ριο­λε­κτι­κή της ση­μα­σί­α, α­να­φέ­ρε­ται σε μια φυ­σι­κή έ­κτα­ση γης που α­πο­τε­λεί με τους κα­τοί­κους μια αν­θρω­πο­γε­ω­γρα­φι­κή ε­νό­τη­τα. Στις ποι­κί­λες χρή­σεις της έ­χει συν­δε­θεί με τη ρη­το­ρι­κή, την πα­τρί­δα, το έ­θνος.[2]
Διά­φο­ροι ό­ροι, που έ­χουν προ­τα­θεί, ε­πι­χει­ρούν να περ­ι­γρά­ψουν πτυ­χές της σχέ­σης ε­νός τό­που με τη λο­γο­τε­χνί­α. “Λο­γο­τε­χνί­α της ι­διαί­τε­ρης πα­τρί­δας” (Heimatliteratur) ο­νο­μά­στη­κε το εί­δος της γερ­μα­νι­κής πε­ζο­γρα­φί­ας, που άκ­μα­σε στα 1875-80, για το χω­ριό και τη γε­νέ­θλια χώ­ρα των συγ­γρα­φέ­ων.[3] Ως “λο­γο­τε­χνί­α της ε­ντο­πιό­τη­τας” χα­ρα­κτη­ρί­σθη­κε η η­θο­γρα­φι­κή πα­ρα­γω­γή της γε­νιάς του ’80.[4] “Λο­γο­τε­χνί­α της πό­λης” ο­ρί­ζε­ται α­πό την Λ. Τσι­ρι­μώ­κου ε­κεί­νη η ο­ποί­α το­πο­θε­τεί στο α­στι­κό πλαί­σιο τις πε­ρι­πέ­τειες των η­ρώ­ων και η πό­λη αρ­χί­ζει να α­πο­κτά φω­νή5. Ο ό­ρος “ε­παρ­χια­κή λο­γο­τε­χνί­α” χρη­σι­μο­ποιεί­ται α­πό τον Δ. Μα­ρω­νί­τη, για το έρ­γο ε­κεί­νων των συγ­γρα­φέ­ων που α­ντι­με­τω­πί­ζουν την ε­παρ­χια­κή τους κοι­τί­δα “ως μή­τρα της λο­γο­τε­χνι­κής τους έκ­φρα­σης”6.
Η α­νί­χνευ­ση των σχέ­σε­ων λο­γο­τε­χνί­ας και τό­που γί­νε­ται πιο ε­πι­σφα­λής, και πολ­λές φο­ρές μά­ται­η, στην ποί­η­ση, ό­που η σύ­ζευ­ξη ση­μαί­νο­ντος και ση­μαι­νο­μέ­νου εί­ναι κα­τά κα­νό­να α­γώ­νας σ’ έ­να δρό­μο δύ­σβα­το και ο­λι­σθη­ρό. Παρ’ ό­λα αυ­τά, και ι­διαί­τε­ρα στην ποί­η­ση με έ­ντο­νο α­φη­γη­μα­τι­κό χα­ρα­κτή­ρα, μπο­ρού­με να ε­πι­ση­μά­νου­με την πα­ρου­σί­α και τη λει­τουρ­γί­α του τό­που. Η κα­βα­φι­κή Α­λε­ξάν­δρεια α­πο­τε­λεί πα­ρά­δειγ­μα για τον τρό­πο με τον ο­ποί­ο έ­νας τό­πος ε­ξε­λίσ­σε­ται και δια­μορ­φώ­νε­ται ποι­η­τι­κά σε κε­ντρι­κό μύ­θο.7
Οι ρη­τές ή υ­παι­νι­κτι­κές α­να­φο­ρές, τα το­πω­νύ­μια, οι πε­ρι­γρα­φές των χώ­ρων­ και της φύ­σης, η ι­στο­ρί­α και οι πα­ρα­δό­σεις, η ι­διω­μα­τι­κή γλώσ­σα α­πο­τε­λούν τις ρωγ­μές α­πό τις ο­ποί­ες εκ­βάλ­λει στο κεί­με­νο η ε­ντο­πιό­τη­τα. Η α­φή­γη­ση και η πε­ρι­γρα­φή εί­ναι με­ρι­κά α­πό τα ρη­το­ρι­κά σχή­μα­τα με τα ο­ποί­α α­πο­κτά­ φω­νή ο τό­πος.8 Η πε­ρι­γρα­φή, α­να­στέλ­λο­ντας το χρό­νο, α­νι­χνεύ­ει και ση­μαί­νει πρό­σω­πα και χώ­ρους, χτί­ζει σκη­νι­κά και σύμ­βο­λα, ε­νώ η α­φή­γη­ση εκ­θέ­τει πρά­ξεις και συμ­βά­ντα προ­ω­θώ­ντας τη χρο­νι­κή ε­ξέ­λι­ξη.
Οι το­πω­νυ­μι­κές α­να­φο­ρές του λο­γο­τε­χνι­κού κει­μέ­νου δεν πα­ρα­πέ­μπουν στα πράγ­μα­τα μο­νο­σή­μα­ντα και με μα­θη­μα­τι­κή α­κρί­βεια, αλ­λά α­πο­τε­λούν ση­μεί­α με έ­ντο­νο φορ­τί­ο συν­δη­λώ­σε­ων. Οι ψη­φί­δες του τό­που, που συ­γκε­ντρώ­νει ο α­να­γνώ­στης, συν­θέ­τουν α­σφα­λώς έ­να χάρ­τη. Εις μά­την, ό­μως, θα ε­πι­χει­ρή­σει να τον ταυ­τί­σει με το γε­ω­γρα­φι­κό. Για­τί ο τό­πος α­πο­κτά, ε­κτός α­πό την πραγ­μα­τι­κή, μυ­θι­κή διά­στα­ση. Γί­νε­ται σύμ­βο­λο φορ­τι­σμέ­νο με μιαν ε­μπει­ρί­α ζω­ής. Και ό­ταν η λο­γο­τε­χνί­α α­να­φέ­ρε­ται σ’ έ­ναν τό­πο, κι αυ­τό αποτελεί την κα­τά­θε­σή της, εί­ναι για να στη­ρί­ξει αυ­τή την αί­σθη­ση ζω­ής.9
Η ι­θα­γέ­νεια του συγ­γρα­φέ­α πρέ­πει να α­να­ζη­τη­θεί στο βιω­μέ­νο χώ­ρο, στον τό­πο ο ο­ποί­ος εί­ναι πο­ντι­σμέ­νος στην ε­πο­χή της α­με­τα­κί­νη­της παι­δι­κής η­λι­κίας10 και α­πο­τε­λεί πη­γή της έ­μπνευ­σής του.

1. Gaston Bachelard, Η ποι­η­τι­κή του χώ­ρου, εκ­δ. Χα­τζη­νι­κο­λή, Α­θή­να 1982, σ. 25.

2. Για μια λε­πτο­με­ρή έ­ρευ­να της έν­νοιας του τό­που βλ. Άρ­τε­μις Λε­ο­ντή Το­πο­γρα­φί­ες του ελ­λη­νι­σμού, εκ­δ. SCRIPTA, Α­θή­να 1998.

3. “Η χω­ριά­τι­κη ή ε­παρ­χια­κή λο­γο­τε­χνί­α δεν ή­ταν με­μο­νω­μέ­νο γερ­μα­νι­κό φαι­νό­με­νο στην ευ­ρω­πα­ϊ­κή λο­γο­τε­χνί­α του 19ου αιώ­να. Αρ­κεί ν’ α­να­φέ­ρου­με τα ο­νό­μα­τα του Balzac στη Γαλ­λί­α, του Turgenev στη Ρω­σί­α, του Hardy στην Αγ­γλί­α και του Verga στην Ι­τα­λί­α, για να φα­νεί ο πα­νευ­ρω­πα­ϊ­κός χα­ρα­κτή­ρας της λο­γο­τε­χνι­κής αυ­τής στρο­φής ε­νός βιο­μη­χα­νι­κά α­να­πτυσ­σό­με­νου α­στι­σμού στις “α­μό­λυ­ντες” πη­γές μιας τέ­ως παρ­θέ­νας ε­παρ­χί­ας”, Γ. Βε­λου­δής “Βι­ζυ­η­νός και Auerbach” στο Μο­νά - ζυ­γά, εκ­δ. Γνώ­ση, Α­θή­να 1992, σ. 39.

4. Γ. Με­λισ­σα­ρά­του, “Οι κοι­νοί τό­ποι της ε­ντο­πιό­τη­τας”. Δια­βά­ζω τχ. 326, 1994, σ. 51. Για τα προ­βλή­μα­τα της ο­ρο­λο­γί­ας και το ρεύ­μα που α­να­δει­κνύ­ει το το­πι­κό χρώ­μα στη λο­γο­τε­χνί­α της Ευ­ρώ­πης βλ. Ε­λέ­νη Πο­λί­του - Μαρ­μα­ρι­νού, λήμ­μα “Η­θο­γρα­φί­α”, στην ε­γκυ­κλο­παί­δεια Πά­πυ­ρος - Λα­ρούς - Μπρι­τά­νι­κα. Ε­πί­σης ο Γ. Δάλ­λας στην ει­σα­γω­γή των δι­η­γη­μά­των του Κ. Θε­ο­τό­κη μι­λά­ει για “πε­ζο­γρα­φί­α της ε­ντο­πιό­τη­τας”, Κ. Θε­ο­τό­κης, Δι­η­γή­μα­τα, εκδ. Κεί­με­να, Α­θή­να 1982, σ. 9.

5. Λο­γο­τε­χνί­α της Πό­λης, εκ­δ. Λω­τός, Α­θή­να 1988, σ. 10.

6. Πί­σω μπρος, εκ­δ. Στιγ­μή, Α­θή­να 1986, σ. 240.

7. Βλ. Edmund Keeley, Η κα­βα­φι­κή Α­λε­ξάν­δρεια, εκ­δ. Ί­κα­ρος, Α­θή­να 1979.

8. Για τους ό­ρους α­φή­γη­ση και πε­ρι­γρα­φή πρβλ. G. Genette Τα ό­ρια της δι­ή­γη­σης, εκ­δ. Καρ­δα­μί­τσα, 1987, σ. 25, Λ. Τσι­ρι­μώ­κου, ό.π. σ. 45, Γ. Φα­ρί­νου - Μα­λα­μα­τά­ρη Α­φη­γη­μα­τι­κές τε­χνι­κές στον Πα­πα­δια­μά­ντη, εκ­δ. Κέ­δρος 1987, Γ. Βε­λουδής Γραμ­μα­το­λο­γί­α, εκ­δ. Δω­δώ­νη 1997.9. Ρέ­α Γα­λα­νά­κη, Βα­σι­λεύς ή Στρα­τιώ­της, εκ­δ. Ά­γρα, 1997, σ. 38.

10. G. Bachelard, ό.π. σ. 33