ΕΠΑΡΧΙΑΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Νέες απορίες για μια παλιά ιστορία.
Δημοσιεύτηκε στην ΑΥΓΗ 25.6.2006. Στο τέλος του κειμένου ο αναγνώστης μπορεί να αναζητήσει την αρθρογραφία του Δ. Ν. Μαρωνίτη στο Βήμα, τη συνέντευξη και το αφιέρωμα στον Γ. Ιωάννου της Καθημερινής.
Το αφιέρωμα του Κέδρου στον Γιώργο Ιωάννου και ο Δ. Ν. Μαρωνίτης από τις στήλες του Βήματος έφεραν στην επιφάνεια μια ξεχασμένη και επώδυνη για τα λογοτεχνικά πράγματα διαμάχη. Όπως ορίζεται προγραμματικά, η επίμαχη φράση της «επαρχιακής λογοτεχνίας», κάτω από την οποία ο κ. Μαρωνίτης στέγασε το 1977 τις τέσσερις επιφυλλίδες, δηλώνει «την εμμονή οποιουδήποτε τεχνίτη σ΄ ένα σύστημα ανθρωπογεωγραφίας κλειστό, ευσύνοπτο, έντονα χαρακτηρισμένο΄ σε αντίθεση προς την ανοιχτή, ευάλωτη κοινωνία οποιασδήποτε ανοχύρωτης πόλης». Το ερώτημα είναι αν ο «δοκιμαστικός» όρος, ο οποίος τίθεται για «επανάκριση» (Βήμα Κυριακή 19 Μαρτίου 2006, «Γιώργος Ιωάννου»), είναι ακριβής και αποτελεσματικός. Αν μπορεί να περιγράψει το έργο Γ. Ιωάννου και τη σχέση με τη γενέτειρά του, όπως αυτή αποτυπώνεται στα λογοτεχνικά του κείμενα.
Οι βασικές ορίζουσες του έργου του, της βυζαντινής, προσφυγικής, κατοχικής, λαϊκής και ερωτικής Θεσσαλονίκης διαμορφώνουν άραγε ένα επαρχιακό ήθος; Αρκούν προς τούτο οι ανθρωπογεωγραφικές αναφορές; «Η γκρίζα λιπαρή ουσία του θανάτου», η οποία κυκλοφορεί στις σελίδες, η μελαγχολία, η ερωτική αμηχανία, η αίσθηση της ενοχής, ακόμη και η «χαμηλόφωνη κλάψα» είναι απλώς η επαρχιακή μιζέρια ή ένα βαθύτερο πνευματικό κλίμα της πόλης και της εποχής, «η γκριζωπή διάθεση του αιώνιου πένθους», το οποίο ξεκινάει από τον Πεντζίκη και διαποτίζει επίσης τον Ιωάννου;
Η σχηματική, σε μεγάλο βαθμό, διάκριση επαρχίας -ανοιχτής πόλης είναι δυνατόν και να αντιστραφεί. Θα μπορούσε κάποιος να ισχυρισθεί ότι δεν είναι η επαρχία αυτή που αναδύεται από την πυρακτωμένη συλλογική μνήμη, από την άρνηση του ξένου (αθηναϊκού ή ευρωπαϊκού), αλλά η υπεροψία ενός άλλου κέντρου -«και διαρκώς λέω μέσα στον εαυτό μου, ότι: Είσαι η συνείδηση του λαού σου! Είσαι η συνείδηση του Έθνους!» (Συνέντευξη, 1983)- του ανατολίτικου βυζαντινού ελληνισμού το οποίο, κατά την άποψη του Ιωάννου, εξέφραζε η «πρωτεύουσα των προσφύγων».
Ο χώρος, στον οπoίο διαδραματίζονται οι περιπέτειες των ανθρώπων και των αισθημάτων, αποτελούσε πάντα μια από τις πρώτες ύλες της λογοτεχνίας. Ακόμη και οι κορυφές του μοντερνισμού και του κοσμοπολιτισμού γείωσαν το έργο τους σε συγκεκριμένους τόπους και συλλογικές αξίες, όπως το Δουβλίνο και η Ιρλανδία του Τζόυς ή η Κίνα του Έζρα Πάουντ
Το επίθετο «επαρχιακός» είναι στενό και δεν μπορεί να συγκεφαλαιώσει το έργο του Γιώργου Ιωάννου. Ανακαλεί αυτομάτως ένα κέντρο, ορίζει και χρεώνει μιαν, ανύπαρκτη πολλές φορές και έξω από λογοτεχνικές προθέσεις, αντίθεση ως κυρίαρχη. Υπάρχουν κείμενα περισσότερο ή λιγότερο δεμένα μ’ έναν τόπο και την ιστορία του. Όπως συμβαίνει με τη Σκιάθο του Παπαδιαμάντη, την Ήπειρο του Μ. Γκανά, τη Θεσσαλονίκη του Γ. Ιωάννου. Πρόκειται, αν ήθελα να διακινδυνεύσω έναν όρο, για μια «λογοτεχνία της εντοπιότητας» στην οποία η λειτουργία του χώρου είναι πρωταγωνιστική. Οι συγγραφείς εμβαθύνουν στην ατμόσφαιρα και την προβληματική του τόπου τους όχι κατ’ αντιδιαστολή, αλλά ιχνηλατώντας την αλήθεια και τη μοναδικότητα ενός κόσμου. Αυτόν οικοδομεί εν προόδω ο Θεσσαλονικιός πεζογράφος, έναν λογοτεχνικό τόπο αυθύπαρκτο, ποντίζοντάς τον μέσα στον βυζαντινό μύθο και την ιστορία της πόλης, αναζητώντας τις καταστατικές συντεταγμένες οι οποίες τον καθιστούν αυθεντικό, λαϊκό, ακέραιο.
Βεβαίως, οι προσεγγίσεις ενός χώρου από τη λογοτεχνία δεν είναι αθώες και άμοιρες ιδεολογικών επιβαρύνσεων, τείνοντας στην κατασκευή εξιδανικευμένων εικόνων και αφηγήσεων, σε καταχρηστικές νοσταλγίες ή εθνικισμούς. Το ερώτημα είναι μήπως πράγματι ο Ιωάννου, ιδιαίτερα με το ύστερο έργο του, διολισθαίνει αθόρυβα σε μια στερεότυπη εικόνα του παρελθόντος. Μήπως πρόκειται για μια ιθαγένεια η οποία παρακάμπτει ανεπιθύμητες πλευρές της Ιστορίας. «Θεσσαλονικείς» ήταν μόνον οι εντόπιοι Έλληνες, αυτοί που κατοικούσαν εδώ από τα αρχαία χρόνια» («Η πρωτεύουσα των προσφύγων»). Πολλές φορές παρεισφρέει ένας τοπικισμός ο οποίος φαντάζει παρωχημένος, υποβαθμίζει την ατομική ευθύνη και παραπέμπει σε μια φυλετική ανάγνωση των πραγμάτων. «Ήταν οι νέοι κατακτητές, οι Μοραΐτες, οι αμέτρητοι Κρητικοί, οι Δυτικομακεδόνες -οι Μοραΐτες αυτοί του βoρείου χώρου». («Το δικό μας αίμα»)
Στο αφιέρωμα του Κέδρου αθροίζονται καταθέσεις φιλίας, ανυπόκριτου θαυμασμού, συγγνωστές ανθρώπινες μεροληψίες αλλά και ειλικρινείς κριτικές προσεγγίσεις. Ωστόσο, όσο περνά ο χρόνος, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για μια εν όλω πιο ψύχραιμη ανάγνωση του έργου του. Και τούτο δεν αφορά τη δεδομένη αξία του ως πνευματικού ανθρώπου ή ως πεζογράφου και την πολύτιμη προσφορά του στη νεοελληνική αφηγηματική τέχνη. Έργο της κριτικής είναι να αναγνωρίζει αξίες αλλά ταυτόχρονα να θέτει ερεθιστικά και, ίσως, αιρετικά ερωτήματα. Να επαναδιατυπώσει τις χαμηλόφωνες επιφυλάξεις και ενστάσεις που είχαν εκφραστεί και να αξιολογήσει κατά πόσον ευσταθούν τα περί «επιτυχούς μανιέρας» στο έργο του όπως έγκαιρα υπέδειξε ο Δ. Μαρωνίτης, να ψηλαφίσει τους κινδύνους και τις αδυναμίες που επεσήμανε ο Αλέξανδρος Κοτζιάς, ο Peter Mackridge, ο Κ. Παπαγιώργης, κ.α.
Εν κατακλείδι θα προσυπέγραφα το απόσπασμα του Π. Μουλλά. «Το πεζογράφημα του Γιώργου Ιωάννου, άξιο της μνήμης μας, μου φαίνεται πως δικαιούται όχι μόνο τον έπαινο αλλά και κάτι περισσότερο: την απαιτητική (εννοείται την καλόπιστα απαιτητική) κριτική μας.» Ό,τι προσπέρασε το αφιέρωμα, κατανοητό ως ένα βαθμό όταν είναι τιμητικό, είναι το οφειλόμενο έργο της κριτικής.
Οι βασικές ορίζουσες του έργου του, της βυζαντινής, προσφυγικής, κατοχικής, λαϊκής και ερωτικής Θεσσαλονίκης διαμορφώνουν άραγε ένα επαρχιακό ήθος; Αρκούν προς τούτο οι ανθρωπογεωγραφικές αναφορές; «Η γκρίζα λιπαρή ουσία του θανάτου», η οποία κυκλοφορεί στις σελίδες, η μελαγχολία, η ερωτική αμηχανία, η αίσθηση της ενοχής, ακόμη και η «χαμηλόφωνη κλάψα» είναι απλώς η επαρχιακή μιζέρια ή ένα βαθύτερο πνευματικό κλίμα της πόλης και της εποχής, «η γκριζωπή διάθεση του αιώνιου πένθους», το οποίο ξεκινάει από τον Πεντζίκη και διαποτίζει επίσης τον Ιωάννου;
Η σχηματική, σε μεγάλο βαθμό, διάκριση επαρχίας -ανοιχτής πόλης είναι δυνατόν και να αντιστραφεί. Θα μπορούσε κάποιος να ισχυρισθεί ότι δεν είναι η επαρχία αυτή που αναδύεται από την πυρακτωμένη συλλογική μνήμη, από την άρνηση του ξένου (αθηναϊκού ή ευρωπαϊκού), αλλά η υπεροψία ενός άλλου κέντρου -«και διαρκώς λέω μέσα στον εαυτό μου, ότι: Είσαι η συνείδηση του λαού σου! Είσαι η συνείδηση του Έθνους!» (Συνέντευξη, 1983)- του ανατολίτικου βυζαντινού ελληνισμού το οποίο, κατά την άποψη του Ιωάννου, εξέφραζε η «πρωτεύουσα των προσφύγων».
Ο χώρος, στον οπoίο διαδραματίζονται οι περιπέτειες των ανθρώπων και των αισθημάτων, αποτελούσε πάντα μια από τις πρώτες ύλες της λογοτεχνίας. Ακόμη και οι κορυφές του μοντερνισμού και του κοσμοπολιτισμού γείωσαν το έργο τους σε συγκεκριμένους τόπους και συλλογικές αξίες, όπως το Δουβλίνο και η Ιρλανδία του Τζόυς ή η Κίνα του Έζρα Πάουντ
Το επίθετο «επαρχιακός» είναι στενό και δεν μπορεί να συγκεφαλαιώσει το έργο του Γιώργου Ιωάννου. Ανακαλεί αυτομάτως ένα κέντρο, ορίζει και χρεώνει μιαν, ανύπαρκτη πολλές φορές και έξω από λογοτεχνικές προθέσεις, αντίθεση ως κυρίαρχη. Υπάρχουν κείμενα περισσότερο ή λιγότερο δεμένα μ’ έναν τόπο και την ιστορία του. Όπως συμβαίνει με τη Σκιάθο του Παπαδιαμάντη, την Ήπειρο του Μ. Γκανά, τη Θεσσαλονίκη του Γ. Ιωάννου. Πρόκειται, αν ήθελα να διακινδυνεύσω έναν όρο, για μια «λογοτεχνία της εντοπιότητας» στην οποία η λειτουργία του χώρου είναι πρωταγωνιστική. Οι συγγραφείς εμβαθύνουν στην ατμόσφαιρα και την προβληματική του τόπου τους όχι κατ’ αντιδιαστολή, αλλά ιχνηλατώντας την αλήθεια και τη μοναδικότητα ενός κόσμου. Αυτόν οικοδομεί εν προόδω ο Θεσσαλονικιός πεζογράφος, έναν λογοτεχνικό τόπο αυθύπαρκτο, ποντίζοντάς τον μέσα στον βυζαντινό μύθο και την ιστορία της πόλης, αναζητώντας τις καταστατικές συντεταγμένες οι οποίες τον καθιστούν αυθεντικό, λαϊκό, ακέραιο.
Βεβαίως, οι προσεγγίσεις ενός χώρου από τη λογοτεχνία δεν είναι αθώες και άμοιρες ιδεολογικών επιβαρύνσεων, τείνοντας στην κατασκευή εξιδανικευμένων εικόνων και αφηγήσεων, σε καταχρηστικές νοσταλγίες ή εθνικισμούς. Το ερώτημα είναι μήπως πράγματι ο Ιωάννου, ιδιαίτερα με το ύστερο έργο του, διολισθαίνει αθόρυβα σε μια στερεότυπη εικόνα του παρελθόντος. Μήπως πρόκειται για μια ιθαγένεια η οποία παρακάμπτει ανεπιθύμητες πλευρές της Ιστορίας. «Θεσσαλονικείς» ήταν μόνον οι εντόπιοι Έλληνες, αυτοί που κατοικούσαν εδώ από τα αρχαία χρόνια» («Η πρωτεύουσα των προσφύγων»). Πολλές φορές παρεισφρέει ένας τοπικισμός ο οποίος φαντάζει παρωχημένος, υποβαθμίζει την ατομική ευθύνη και παραπέμπει σε μια φυλετική ανάγνωση των πραγμάτων. «Ήταν οι νέοι κατακτητές, οι Μοραΐτες, οι αμέτρητοι Κρητικοί, οι Δυτικομακεδόνες -οι Μοραΐτες αυτοί του βoρείου χώρου». («Το δικό μας αίμα»)
Στο αφιέρωμα του Κέδρου αθροίζονται καταθέσεις φιλίας, ανυπόκριτου θαυμασμού, συγγνωστές ανθρώπινες μεροληψίες αλλά και ειλικρινείς κριτικές προσεγγίσεις. Ωστόσο, όσο περνά ο χρόνος, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για μια εν όλω πιο ψύχραιμη ανάγνωση του έργου του. Και τούτο δεν αφορά τη δεδομένη αξία του ως πνευματικού ανθρώπου ή ως πεζογράφου και την πολύτιμη προσφορά του στη νεοελληνική αφηγηματική τέχνη. Έργο της κριτικής είναι να αναγνωρίζει αξίες αλλά ταυτόχρονα να θέτει ερεθιστικά και, ίσως, αιρετικά ερωτήματα. Να επαναδιατυπώσει τις χαμηλόφωνες επιφυλάξεις και ενστάσεις που είχαν εκφραστεί και να αξιολογήσει κατά πόσον ευσταθούν τα περί «επιτυχούς μανιέρας» στο έργο του όπως έγκαιρα υπέδειξε ο Δ. Μαρωνίτης, να ψηλαφίσει τους κινδύνους και τις αδυναμίες που επεσήμανε ο Αλέξανδρος Κοτζιάς, ο Peter Mackridge, ο Κ. Παπαγιώργης, κ.α.
Εν κατακλείδι θα προσυπέγραφα το απόσπασμα του Π. Μουλλά. «Το πεζογράφημα του Γιώργου Ιωάννου, άξιο της μνήμης μας, μου φαίνεται πως δικαιούται όχι μόνο τον έπαινο αλλά και κάτι περισσότερο: την απαιτητική (εννοείται την καλόπιστα απαιτητική) κριτική μας.» Ό,τι προσπέρασε το αφιέρωμα, κατανοητό ως ένα βαθμό όταν είναι τιμητικό, είναι το οφειλόμενο έργο της κριτικής.
Βλ. επίσης:
1. Δ. Ν. Μαρωνίτης: "Γιώργος Ιωάννου", Βήμα, 19 Μαρτίου 2006
2. Δ. Ν. Μαρωνίτης: "Μπρος πίσω", Βήμα, 25 Μαρτίου 2006
3. Δ. Ν. Μαρωνίτης: "Δίχτυ ασφαλείας", Βήμα, 9 Απριλίου 2006
4. "Γιώργος Ιωάννου, Ενας συγγραφέας με «Το δικό μας αίμα»" Αφιέρωμα, Επτά Ημέρες, Καθημερινή 13.2.2005
5. «Για χάρη του έργου μου αναστέλλω συνεχώς τη ζωή μου...»: Συνέντευξη του Γιώργου Ιωάννου στον Β. Αγγελικόπουλο, Καθημερινή 22.1.1979-Επτά Ημέρες 13.2.2005
6. Μάρη Θεοδοσοπούλου: "Ο Γιώργος Ιωάννου, οι εφηβικές αναζητήσεις στη Θεσσαλονίκη της Κατοχής" Βήμα, 31.12.2000
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου